1968

	< 1968 >
	1966 \| 1967 \| 1968 \| 1969 \| 1970
	; ; ; ;
Kategoriar
	1968 1968 etter land 1968 etter verdsdel Døde i 1968 Fødde i 1968 Hendingar i 1968 Internasjonale relasjonar i 1968 Katastrofar i 1968 Kultur i 1968 Nedleggingar i 1968 Politikk i 1968 Samferdsle i 1968 Skip frå 1968 Skipingar i 1968 Sport i 1968 Vitskap i 1968
1968 i andre kalendrar
Gregoriansk kalender	1968 ; MCMLXVIII
Ab urbe condita	2721
Armensk kalender	1417 ; ԹՎ ՌՆԺԷ
Kinesisk kalender	4664 – 4665 ; ?未 – 戊申
Etiopisk kalender	1960 – 1961
Jødisk kalender	5728 – 5729
Iransk kalender	1346 – 1347
Islamsk kalender	1388 – 1389
Hindukalendrar
- Vikram Samvat	2023 – 2024
- Shaka Samvat	1890 – 1891
- Kali Yuga	5069 – 5070

1968 i den gregorianske kalenderen var eit skotår som byrja på ein måndag. Året er kjend for ei rekke dramatiske hendingar med bakgrunn i maktkampar mellom ulike krefter og ideologiar. 1968 er blitt kalla «året då allting hende», og er blitt ståande som eit symbol på den motkulturelle ungdomsrørsla frå denne tida, som ofte blir kalla «1968-generasjonen». Ulike krav om fridom og folkestyre prega land over heile verda, og mange venta seg store endringar gjennom ein verdsomspennande revolusjon.

Fredeleg opptog under nasjonaldagen i Singapore med folk frå People's Association, ein organisasjon tufta for å fremja samfunnsånd.
Foto: Lama Jey Tsong Kapa

Våren 1968 fann det stad studentopprør i ei rekkje land, der det best kjende fann stad i Paris i mai. Sosialisme var særs utbreidd blant intellektuelle, og ei ny, «andre bølgje» av kvinnerørsla gjorde seg gjeldande dette året. Samstundes fekk voksteren av radikale idear motsvar av mellom anna det republikanske partiet i USA, som hevda å tala for ein «taus majoritet», og konservative politikarar som franske gaullistar og britiske Enoch Powell.^[1]

Dette året bevega Tsjekkoslovakia seg vekk frå sovjetisk innverknad i det som blei kalla prahavåren, men blei seinare på året invadert av andre warszawapaktland.

USA opplevde skjelsetjande politiske omveltingar og valdshandlingar. Dette året blei borgarrettsleiaren Martin Luther King jr. og presidentkandidaten Robert F. Kennedy drepne i attentat. Landet gjekk gjennom uro som raseopptøyar og demonstrasjonar mot vietnamkrigen, som var i ferd med å mista folkestøtte. Demokratane sitt presidentnominasjonsmøte i august dette året blei råka av uro både innan partiet og ute i gatene i Chicago. Partiet orienterte seg mot venstresida, medan republikanarane vann veljarar gjennom å appellera til «det tause fleirtalet», som var imot mange av dei radikale endringane opprørarane stod for.^[2]

Medan liknande frigjeringskampar, folkeoppreistar og motkulturelle hendingar også fann stad i åra rundt 1968, er 1968 med sine kontrastar mellom framtidshåp og vonbrot, fredsretorikk og vald blitt ståande som eit høgdepunkt, på godt og vondt, frå dei alternative 1960-åra. Kampsakene frå 1968 prega ettertida, og skiljelinene finst framleis innan seinare politikk.^[3],^[4]

Hendingar endre

Amerikanske soldatar ved ein bunker under Operation Worth. I 1968 hadde USA grave seg fast i Vietnam, og fleire tok til å tala mot krigen.

Pågåande hendingar i 1968 var Andre Chimurenga-krigen i Rhodesia (1964–1979), Kulturrevolusjonen i Kina (1964–1969), Den namibiske sjølvstendekrigen, (1966–1988) Borgarkrigen i Yemen (1962–1970), og Vietnamkrigen (1959–1975).

Utlandet endre

2. januar: Den sørafrikanske legen Christiaan Barnard utførte den første hjartetransplantasjonen der pasienten overlevde.
5. januar: «Prahavåren»: Reformvennlege Alexander Dubček blei leiar for kommunistpartiet i Tsjekkoslovakia.
15. januar: Jordskjelv på Sicilia. 200 omkom, 42 000 blei huslause.
21. januar:
- Eit B-52 bombefly frå USA med fire hydrogenbomber om bord styrta under nødlanding ved Thule på Grønland.
- Vietnamkrigen: Slaget ved Khe Sanh tok til. Det varte fram til 8. april, og er blitt sett på som byrjinga på Tet-offensiven.
23. januar: USA sitt etterretningsskip USS Pueblo blei teke i arrest av den nord-koreanske marinen.
25. januar: Den israelske undervassbåten INS Dakar sokk i Middelhavet og 69 drukna.
30. januar: Vietnamkrigen: Tet-offensiven, den største offensiven frå Front National de Liberté i Vietnam så langt, tok til med åtak på 36 provinshovudstader og 64 lokale senter.
31. januar:
- Presidenten av Nauru, Hammer DeRoburt, erklærte sjølvstende frå Australia.
- Vietnamkrigen: Tet-offensiven heldt fram med åtak på Saigon. Sentrale institusjonar som radiohuset, presidentpalasset og USA sin ambassad blei tekne av FNL.
1. februar: Vietnamkrigen: Avrettinga av ein fanga FNL-offiser utført av ein sørvietnamesisk politisjef blei fotografert av Eddie Adams. Biletet blei verdskjend og bidrog til å svinga folkeopinionen mot Vietnamkrigen.
6.-18. februar: Vinter-OL i Grenoble
11. februar: Grenseslag mellom Israel og Jordan.
8. mars: Studentar demonstrerte i Polen mot det kommunistiske styret i landet.
12. mars: Den britiske kolonien Mauritius blei sjølvstendig republikk, men fortsette som medlem i Det britiske samveldet.
16. mars: Vietnamkrigen: My Lai-massakren fann stad då soldatar frå USA drap og mishandla 347 sivile ved landsbyen My Lai i Vietnam.
17. mars: Ein demonstrasjon mot vietnamkrigen i London blei valdeleg. 91 blei skada og 200 demonstrantar blei arresterte.
19.-23. mars: Studentar ved Howard-universitetet i Washington, D.C. arrangerte demonstrasjonar, okkuperte administrasjonsbygget og stengde universitetet i fem dagar i protest mot Vietnamkrigen, tvangsrekruttering og mangelen på afrikanskretta pensum.
22. mars: Den første studentaksjonen i Frankrike fann stad då åtte studentar, leia av Daniel Cohn-Bendit, okkuperte administrasjonskontora på Universitetet i Nanterre.
2. april: Bomber plasserte av Andreas Baader og Gudrun Ensslin gjekk av ved midnatt i to stormagasin i Frankfurt am Main.

Øydeleggingar etter opptøy i Washington, D.C. etter at Martin Luther King var blitt drepen.

Foto: Warren K. Leffler

4. april:
- Borgarrettsaktivisten Martin Luther King jr. blei drepen i Memphis i USA.
- Apollo-programmet: NASA skaut opp romskipet Apollo 6.
6. april: Valdsame raseopptøy i USAs hovudstad Washington.
11. april:
- Den tyske studentleiaren Rudi Dutscheke blei skoten ned av ein ny-nazist i Berlin. Han overlevde attentatet, men fekk hjerneskader.
- USA sin president Lyndon B. Johnson godkjende loven Civil Rights Act of 1968, som gjorde diskriminering i samband med husvære ulovleg.
20. april:
- Enoch Powell heldt den berømte talen sin «Rivers of Blood» mot innvandrarar og antidiskrimineringslovar.
- Pierre Elliott Trudeau blei statsminister i Canada.
23.-30. april: Studentar tok over administrasjonsbygget og stengde Columbia-universitetet i New York i protest mot vietnamkrigen.
3. mai: Studentopptøy i Frankrike. Sorbonne-universitetet stengde lesesalane.
6. mai: Franske studentar og lærar gjekk i bresjen for ein generalstreik. Streiken utvikla seg etterkvart til opne gatekampar, mellom anna i Paris
11. mai: Regjeringa i Frankrike gjekk med på fleire av studentkrava.
15. mai: Fleire tornadoar gjorde stor skade i Iowa og Arkansas.
17. mai: Ei gruppe katolikkar tok 378 vernepliktsmapper frå eit kontor i Catonsville i Maryland og sette fyr på dei med napalm i protest mot vietnamkrigen.
26. mai: Island innførte høgrekjøring.
3. juni: Andy Warhol blei skoten og såra av Valerie Solanas.
5. juni: Robert F. Kennedy blei skoten ned i Los Angeles i USA og døydde neste dag.
17. juli: Eit kupp i Irak avsette Abdul Rahman Arif. Ahmad Hassan al-Bakr blei ny president og Saddam Hussein nestkommanderande.

Minnesmerke til slovakarar som blei drepne 21. august 1968.

20. august: Warszawapakta invaderte Tsjekkoslovakia.
22.-30. august: Politi og krigsmotstandarar brakte saman i Chicago medan det demokratiske partiet i USA heldt årsmøte.
24. august: Frankrike sprengde si første hydrogenbombe og blei verdas femte atommakt.
31. august: Jordskjelv i Iran. 12 000 omkom.
6. september: Swaziland fekk sjølvstende.
7. september: 150 kvinner demonstrerte mot Miss America-tevlinga som utnytting av kvinner.
13. september: Albania trekte seg frå Warszawa-pakta.
27. september: Marcelo Caetano blei statsminister i Portugal.
2. oktober: Fleire hundre meksikanske studentar blei drepne i tlatelolcomassakren, berre dagar før Sommar-OL 1968 tok til i Mexico by.
3. oktober: Militærkupp i Peru.
11. oktober:
- Boris Martinez og Omar Torrijos avsette president Arnulfo Arias av Panama gjennom eit militærkupp.
- Apollo 7, den første bemanna Apollo-ekspedisjonen, tok av.
12. oktober: Ekvatorial-Guinea fekk sjølvstende.
16. oktober:
- Sommar-OL: Tommie Smith og John Carlos, afroamerikanske medaljevinnarar i 200-meter, reiste armane i ei black power- helsing medan dei stod på sigerspallen.
- Folk i Kingston på Jamaica gjorde opprør mot at den guyanske aktivisten Walter Rodney var blitt utestengd frå landet.
5. november: Luis A. Ferre blei vald til guvernør av Puerto Rico.
24. desember: Romskipet Apollo 8 gjekk inn i bane rundt månen, og astronautane om bord blei dei først til å sjå baksida av månen.

Noreg endre

19. februar: Snøras i Bondalen drap fire.
18. mars: Postverket innførte postnummer.
28. mars: Vedtak om å oppretta Universitetet i Trondheim og Universitetet i Tromsø.
23. august: Opninga av Henie Onstad Kunstsenter på Høvikodden ved Oslo.
29. august: Kronprins Harald gifta seg med Sonja Haraldsen i Oslo domkyrkje.
5. september: Flaum i Telemark
13. september: Den norske kvalfangsten på den sørlege halvkula tok slutt då det siste kvalfangstrederiet vedtok å ikkje senda nokon ekspedisjon neste sesong.
9. oktober: Det blei meld om dei første oljefunna på norsk sokkel.
13. desember: Per Lønning blei første biskop i det nyoppretta Borg bispedømme.
13. desember: Trålaren «Skjervøyfisk II» kantra og sokk utanfor Kjøllefjord. To omkom.

Født endre

Sjå òg Fødde i 1968.

Aili Keskitalo, den første kvinnelege sametingspresidenten, vart fødd 29. oktober 1968

19. januar: Knut Olav Åmås, norsk journalist og forfattar
30. januar: Felipe VI av Spania, konge
2. februar: Espen Bredesen, norsk skihoppar
18. februar: Molly Ringwald, amerikansk skodespelar
27. februar: Ståle Solbakken, norsk fotballspelar og trenar
6. mars: Moira Kelly, amerikansk skodespelar
15. mars: Terje Riis-Johansen, norsk politikar og minister
30. mars: Celine Dion, canadisk songar
7. april: Stein Torleif Bjella, norsk musikar og låtskrivar
24. april: Jelena Välbe, russisk langrennsløpar
- Hashim Thaçi, kosovisk statsminister
1. mai: Bjørn Sortland, norsk forfattar
7. mai: Traci Lords, amerikansk songar og skodespelar
9. mai: Marie-José Pérec, fransk friidrettsutøvar
26. mai: Kronprins Frederik av Danmark
28. mai: Kylie Minogue, australsk songar og skodespelar
1. juni: Jason Donovan, australsk songar og skodespelar
26. juni: Paolo Maldini, italiensk fotballspelar
16. juli: Larry Sanger, amerikansk forretningsmann
17. juli: Tor Eystein Øverås, norsk forfattar
21. juli: Brandi Chastain, amerikansk fotballspelar
31. juli: Knut Holmann, norsk padlar
6. august: Monica Mæland, norsk politikar
15. august: Frode Øverli, norsk teikneserieskapar
7. september: Marcel Desailly, fransk fotballspelar
25. september: Will Smith, amerikansk skodespelar og rapper
26. oktober: Jon Åge Tyldum, norsk skiskyttar
29. oktober: Aili Keskitalo, norsk–samisk politikar
- Johann Olav Koss, norsk skøyteløpar
6. november: Kjetil Rekdal, norsk fotballspelar og -trenar
6. desember: Karl Ove Knausgård, norsk forfattar

Døde endre

Sjå òg Døde i 1968.

Menneskerettsforkjemparen Martin Luther King, Jr. og president Lyndon B. Johnson i 1964. King blei skoten i 1968.

29. februar: Tore Ørjasæter, norsk forfattar
19. mars: Aagot Didriksen, norsk skodespelar
25. mars: Arnulf Øverland, norsk forfattar
27. mars: Jurij Gagarin, sovjetisk kosmonaut
4. april: Martin Luther King Jr., amerikansk prest og borgarrettsaktivist
24. mai: Paal Berg, norsk motstandsleiar og høgsterettsjustitiarius
1. juni: Helen Keller, amerikansk forfattar
6. juni: Robert F. Kennedy, amerikansk politikar
28. juli: Otto Hahn, tysk kjemikar
17. september: Jolly Kramer-Johansen, norsk musikar og toneskapar
9. november: Jan Johansson, svensk musikar
25. november: Upton Sinclair, amerikansk forfattar
20. desember: John Steinbeck, amerikansk forfattar
30. desember: Trygve Lie, norsk politikar

Skildringar av 1968 endre

1968 er blitt skildra i ei rekke kulturelle verk, til dømes har forfattaren Milan Kundera og visediktaren Karel Kryl skrive om prahavåren. Skodespelet The Party av Trevor Griffiths skildrar 1968 i Storbritannia.

Kjelder endre

Denne artikkelen bygger på «1968» frå Wikipedia på bokmål, og «1968» frå Wikipedia på engelsk den 5. april 2008.

Fotnotar endre

↑ John Harris: «I wasn't born in 1968 - but I yearn for its dizzying spirit»
↑ Lexingtion: «The 40-year itch» i The Economist, Jan 3rd 2008
↑ 1968: The Year That Changed Everything Arkivert 2008-04-08 ved Wayback Machine. i Newsweek, Nov 19, 2007
↑ Supertirsdagens historiske valg i Telemarksavisa

Bakgrunnsstoff endre

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: 1968

Wikifrasar har ei sitatsamling som gjeld: 1968

Mark Kurlansky: 1968: The Year That Rocked the World (Ballantine Books, 2003)
The Whole World Was Watching: an oral history of 1968 Munnleg historieprosjekt om 1968 i USA (engelsk)
Prague Spring Nettstad om prahavåren (engelsk)
Plakatar frå Paris-opprøret
Framsidebilete på Life Magazine frå 1968 Arkivert 2008-03-09 ved Wayback Machine.
Tariq Ali: «Where has all the rage gone?» i The Guardian, Saturday March 22 2008

Galleri endre

Demonstrerande kvinner i Mexico by 13. september 1968.
Møte halde av filosofistudentar i Mexico.
El Zócalo, hovudplassen i Mexico by, tømd for folk etter å ha blitt okkupert av hæren 28. august.
Ei newzealandsk kvinne gifta seg i bryllaupskjole med miniskjørt i 1968.