Wikipedia

Elsa Laula Renberg

Samepolitisk aktivist

Elsa Laula Renberg (29. november 1877–22. juli 1931) var ein svensk-norsk sørsamisk reineigar, organisasjonsbyggjar, aktivist og politikar. For si rolle under Samemøtet i 1917 vert ho rekna som ein viktig føregangsperson i kampen for samar sine rettar. Ho var òg med på å starte den fyrste sameforeininga i verda, Lapparnas Centralförbund, i Stockholm i 1904.

Elsa Laula Renberg

Statsborgarskap Noreg
Fødd 29. november 1877
Storseleby
Død

22. juli 1931 (53 år)
Brønnøy kommune

Yrke reindriftsutøver, politikar
Elsa Laula Renberg på Commons

Blant kampsakene hennar var retten til undervisning på samisk i skulen. I tida hennar som samepolitikar i Sverige var eit hovudtema at samane burde ha eigedomsrett til skattelanda sine og rett til å drive fastbuande jordbruk, og spørsmålet om røysterett uavhengig av eigedom og inntekt. I Noreg kjempa ho for at den tradisjonelle samiske nomadiske reindriftskulturen – mjølkebruksreindrift – framleis skulle få levelege vilkår.

Bakgrunn og oppvekst endre

Foreldra Lars Thomasson Laula (1846–1899) og Kristina Josefina Larsdotter (1847–1912) var reindriftssamar og småbrukarar i grensetraktene mellom Hattfjelldal i Nordland og Vilhelmina i Sverige.[1][2][3] Elsa voks opp i Såafoe ved Dikanäs, og gjekk på Lappmissionens internatskule i Bäsksele ved Vilhelmina, truleg i tre år, og truleg med Johan Daniel Lindbom som lærar.[4]

Spørsmålet om fødestaden hennar har vore diskutert. Nokre kjelder[5] oppgjev Susendalen i Hattfjelldal, medan andre seier «i Sverige».[6] Ved folketeljingar i 1890 og 1910 har ho oppgjeve Vilhelmina som fødestad,[7][8] men ho skal òg ha oppgjeve Susendalen i private samtalar.[4] I biografien om Elsa Laula diskuterer Siri Broch Johansen kjeldene, ser på dåpsdato i Vilhelmina kyrkje 2. desember 1877 og trekkrutene til reindrifta, og konkluderer med at ho var fødd nær Storsele i Sverige.[4] Frå ein samisk synsvinkel er desse stadane uansett delar av same nærområde, og innanfor trekkrutene til éin sijte.

Familien var reineigarar, men hadde ein pressa økonomi og valde i 1898 å gå over frå reindrift til jordbruk.[4] Småbruket «Kanaan» vart bygd på jord som hadde vore lappskattelandet til familien i fire generasjonar. Samar hadde ikkje høve til å drive jordbruk, og det kom til konfliktar med omkringliggjande nybyggjarar.[4] Faren Lars og broren Matteus drukna i juli 1899, dagen før eit rettsmøte som gjaldt bruken av området.[4][2] Mora til Elsa deltok i ein delegasjon som i februar 1890 oppsøkte kong Oskar II for å klage på reinbeitelova av 1898 og vedtaka i den om erstatningsplikta samane hadde for beiteskadar. Etter vitjinga fekk ho kongebrev med rett til å bruke og bu på Kanaan.[4]

 
Elsa og systera Maria saman med mora, ca. 1905.

Nokre meiner at Elsa gjekk på realskule i Örebro.[5][6][9] I alle fall gjekk ho i 1901 på eit sommarkurs på Nyhattans praktiske misjonsskole, ein jordbruksskule som var driven av adventistsamfunnet. Lite er kjent om kva ho gjorde i ungdomsåra, men ho budde i Fredrika frå 1896 til ca. 1900, då ho flytta heim igjen. Hausten 1903 drog ho til Stockholm og fekk audiens hos dronning Sofie; her fekk ho lovnad om støtte til jordmorutdanning.[10] Ho byrja studiane i Stockholm hausten 1904, og avla eksamen i desember 1905. Likevel praktiserte ho aldri fast som jordmor, berre i einskilde tilfelle.[4]

Samepolitikar i Sverige endre

Tidleg i 1904, eller kanskje enda tidlegare, må Elsa Laula ha kome i kontakt med Fredrika Bremer-förbundet i Stockholm, ei kvinnesaksforeining. Medan ho budde i Stockholm 1904–1905 deltok ho òg i eit kurs i foreiningsteknikk som vart leia av Anna Lindhagen, syster av borgarmeisteren i Stockholm, Carl Lindhagen.[6] Med hjelp av desse heldt ho sitt fyrste offentlege føredrag i Stockholm måndag 4. april 1904 – andre påskedag.[11] To dagar etterpå møtte ho kong Oskar II for å overlevere eit klagebrev på vegner av fleire samebyar i Åsele, Lycksele og Vilhelmina. Dette oppdraget hadde ho blitt utvald til under marsmarknaden i Åsele.[4] Ho vart truleg vald som utsending av di ho snakka både samisk og svensk, og truleg òg av di ho var dyktig til å formulere seg og framføre ein bodskap.[12]

Føredraget og brevet til kongen er skrivne i samarbeid med Carl Lindhagen, som var kjend som ein forkjempar for samiske rettar.[4][13] Momenta i føredrager er dei same som fire månadar seinare vert gjentekne i pamfletten Inför lif eller död.[14] Ho vart òg intervjua i stockholmsavisa Dagen 31. mars 1904.[4]

5. august 1904 deltok ho i skipinga av Lapparnas Centralförbund på Skansen i Stockholm. Dette var verdas fyrste samiske organisasjon.[15] Forbundet var kortliva, og hadde inga verksemd etter årsmøtet i 1905.[16] I styret sat tre unge samar; Elsa Laula – som vart den fyrste leiaren – Torkel Tomasson og Johan Enok Nilsson. I tillegg omfatta styret reindriftsekteparet Lisa og Lars Stinnerbom, som hadde ein sameleir som ein del av utstillingane på Skansen denne sommaren, og redaktøren Gustav Z. Hedenström, som vart sekretær i forbundet og blir skildra som «den eigentlege igangsetjaren».[12]

I august 1904 gav Elsa Laula òg ut kampskriftet Inför liv eller död: Sanningsord i de lapska förhållandena.[17] I skriftet, som er på 30 sider, tok ho opp viktige samiske spørsmål. Ho drøfta svenskane sine oppfatningar om samane, og mytane om alkoholisme og tigging. Ei hovudsak var at samane burde ha eigedomsrett til skattelanda sine og òg ha rett til å drive fastbuande jordbruk, eller som Per Otnes summerer det opp, «full samisk eiendomsrett til landet ovenfor 'odlingsgränsan', ei grense mellom samisk og svensk land som den svenske regjeringa fikk trukket opp fra 1867 og utover».[18] Ho meinte at samane vart drivne attende av den pågåande jordkoloniseringsprosessen.[12][19]

Ho peikte òg på det urettferdige i at samar ikkje kunne eige jord, samstundes som røysterett var avgrensa til jordeigarar, og foreslo at det burde veljast ein samisk representant til Riksdagen. Innanfor skulegang påpeikte ho at skulegangen var kort og mangelfull, vanlegvis berre 3 år. «'I likhet med dryckenskapslasten, kastas okunnigheten på lapparne som en skuggande, förklarande omständighet till nu rådande förhållanden. Men okunnigheten har sitt upphof i bristen på något att lära i yngre år, icke i lappbarnets motvilja för bildning och utveckling'. Det er som om hun sier: 'Hvorfor skal storsamfunnet trenge inn med sine lover uten samtidig å lære oss alt om dem, slik at vi kan ivareta rettighetene våre.'»[12]

Inför lif eller död vart omtalt i Social Tidsskrift i september 1904; signaturen «E. L.-I.» skreiv at «det vore godt om hennes ord kunde nå till vida kretsar, ty för visso kommer hon med något nytt, som icke ens fallit inom en lappfogdes erfarenhetssfär» og at brosjyren «behandlar lappfolkets moraliska ståndpunkt, som förf. ingalunda finner vara låg, lappens bristande juridiska skydd, som måste stärkas, om stammens existensfråga skal kunna lösas.»[20]

Det finst få spor etter Laula som offentleg politisk aktivist før 1904, men verksemda hennar frå mars til august 1904 må ha vekt merksemd og gjort ho til ei skyteskive.[12] I avisa Umebladet stod det i desember 1904 ein serie på seks lange artiklar om «Fallet Laula» (Tilfellet Laula). Innsendaren Vilhelm Nordin veksla mellom personåtak og detaljdiskusjonar, og klandra Elsa Laula tildels for å ljuge, dels for å opptre splittande og dels for å førespegle samane ei betre framtid enn dei har grunn til å rekne med – «mer skadade än gagnade lappfolket genom att inbilla det omöjligheter».[12][21]

I åra 1905 til 1907 deltok ho i samepolitisk arbeid i Sverige, ofte i samarbeid med andre gode krefter. Eit kurs i regi av Centralförbundet för nykterhetsundervisning 2.–8. januar 1905 var ein kombinasjon av eit kurs i fråhaldsagitasjon og eit kurs i foreiningsarbeid for 16 unge samar.[22][23][24]

Ekteskap og familieliv i Noreg endre

 
Mjølking av reinen var ein del av den nomadiske samiske reindriftskulturen. Kalvane vart «kjevla» for at dei ikkje skulle die mora, reinen vart samla i kve og mjølka i naehpie. Simlene gjev lite mjølk kvar gong, men mjølka er feit og næringsrik. Den intensive reindriften med mjølking og naturalhushald vart fasa ut i fyrste halvdel av 1900-tallet, og ekstensiv reindrift basert på kjøttproduksjon tok over.
Foto: Fra Sør-Varanger ca. 1895, Ellisif Wessel

Elsa Laula kom over til norsk side i 1907. Fyrste gong ho opptredde offentleg i Noreg var som talar ved skipingsmøtet for Brurskanken samiske lag i Mosjøen 2. oktober 1907.[25][16]

På dette møtet eller tidlegare møtte ho Tomas Pedersen Toven, som var firmenningen hennar. Paret gifta seg 18. august 1908 i Drevja kyrkje og fekk sitt fyrste barn, Olav Kristoffer, 10. september same år.[26] Saman tok dei det nye etternamnet Renberg, som truleg kom frå fjellet Renberget i heimtraktene hennar.[26] Dei dreiv fyrst i Toven reinbeitedistrikt og budde i Leirvik i Hemnes, og flytta seinare til Brurskanken reinbeitedistrikt i Vefsn.[27]

Reindrifta til familien Renberg var basert på naturalhushald og intensiv reindrift der familien delar av året levde nomadisk saman med reinen, busette i gamme eller telt i nærleiken av beiteområda. Mjølk vart lagra til eigen bruk, eller ysta til ost. Familien selde òg ein del mjølk og ost. Naturalhushaldet omfatta òg fiske, skinntillaging og produksjon av klede og utstyr med utgangspunkt i skinnet og andre naturmateriale.[26][28] Dei hadde sommarbeite i dei høge fjellpartia mot Rørosvatnet og Tustervatnet, ved Brurskanken, Geittinden og Kjerringtinden. Vinterbeite var på øyene utanfor Helgelandskysten: Tjøtta, Alsta, Herøy og Dønna.[6]

Samane på Helgeland, der Renberg budde, var blant dei siste i Noreg som gjekk bort frå intensiv reindrift med mjølking. Overgangen vart opplevd som eit kulturskifte der meiningsskilnadane var sterke og djupt følte. «Reelle motsetninger stod mellom tradisjonell reindrift med mindre flokker, der melking og mer intensiv utnytting av reinen var en hovedsak, og på den andre sida større flokker med kjøttproduksjon som nær sagt det eneste formålet. Miljøet på Helgeland, med Renberg i spissen, stod for det første alternativet, mens reineiere i Rørostraktene allerede var på god veg inn i stordriftssystemet.»[27] Men samane på Helgeland var òg delte i dette spørsmålet; reineigarar i Kappfjell la om til kjøttproduksjon, mens reineigarar i Toven og Brurskanken heldt fram med tradisjonell mjølkebruksreindrift. Desse motsetnadane kan ha vore noko av grunnen til at det i 1910 vart starta ei konkurrerande sameforeining på Helgeland i 1910; Helgeland lappeforening.[28]

Thomas og Elsa Laula Renberg fekk seks barn, der fire vaks opp. Dei to fyrstefødde, Olav (1908–1916) og Marie (1910–1912), levde ikkje opp. Dei fire barna som overlevde foreldra var Thomas, Ebba, Gustav og Elsa.[29] Renberg var kritisk til fornorskingsarbeidet ved Sameskulen i Havika, og sendte difor ikkje barna sine til internatskulen der. Dei gjekk på norsk skule i Mosjøen. Familien kjøpte hus i utkanten av Mosjøen då barna kom i skulealder, og Elsa budde der med barna i vinterhalvåret.[6] I sin eigen familie brukte ho samisk språk i liten grad, og mest i arbeid med reinen.[26]

Våren 1921 var Renberg ein av fleire informantar som hjelpte den finske språkforskaren Eliel Lagercrantz i stadiumet hans av sørsamisk som førte fram til bøkene Sprachlehre des Südlappischen (1923) og Wörterbuch des sÿdlappischen (1926).[30][31]

Samepolitikar i Noreg endre

«Den nation som inte försöker att följa med i utvecklingene går under. Och det är nu en gång för alla på det sättet att små nationer som vår, ofta får stå tillbaka för andra stora nationer. Själva hara vi största delen av skulden att vår nation inte har kommit längre än den har. Vi har inte stått tillsammans. Vi har aldrig försökt att handla som ett folk. Idag försöker vi för första gången att binda samman de norska och svenska samerna»

Elsa Laula Renberg ved opninga av Samemøtet i 1917[32]

I 1910 tok Elsa Laula Renberg initiativ til danninga av Brurskanken samiske kvinneforeining.[18] Føremålet til foreininga var «aa arbeide for aa faa i stand en eventuel skole paa Nordland for samiske barn, samt for øvrig sprede oplysning blant det samiske folk». Dette vart sett på som ein reaksjon på Sameskulen i Havika, som vart oppretta av indremisjonen tidlegare same år og der ungane ikkje fekk lov å snakke samisk.

 
Gunnar Njarka var tjietsie (fars yngre bror) til Thomas Renberg. Gunnar og Gippe Njarka samarbeida tett med ekteparet Renberg både i samepolitikken og reindrifta.[33][34] Biletet vart tatt under samemøtet i 1917, og båe har møtemedaljen på seg.
Foto: Hifling-Rasmussen
 
Deltakarane på samemøtet i 1917 fotograferte utanfor Metodistkyrkja i Trondheim 6. februar 1917.
Foto: Schrøderarkivet/Sverresberg
 
Medalje som vart gjeven til deltakarane på møtet i 1917.

I åra frå 1906 til 1913 var sørsamane svært politisk aktive, med møte, foreiningsdanningar, førespurnadar til konge og regjering, etablering av avisa Waren Sardne på Røros og deltaking i debatt. Jernsletten meiner at det vart halde minst 28 samepolitiske møte i desse åra, flest i 1910–1911.[35] Daniel Mortenson frå Elgå/Røros starta avisa og var involvert i etableringa av lappeforeiningar både i Sør-Trøndelag og Nord-Trøndelag. John Eliassen Boere frå Foldereid var med på å starte Nordre Trondhjems Amts Lappeforening i 1908. Ekteparet Renberg og Thomas sin onkel Gunnar Njarka (eller Gunnar Johnsen Vesterfjeld)[36] var sentrale i Brurskanken samiske lag. Isak Andersen Granefjell var den fyrste leiaren i Helgeland lappeforening.

Foreiningsdanninga var delvis ein reaksjon på politikken til styresmaktene, og delvis eit forsøk på å etablere ein felles ståstad i ein overgangsfase for den samiske kulturen, der det vart stilt spørsmål ved den tradisjonelle nomadiske reindrifta. Reindriftsinspektør Nissen sa på eit møte i Namsos i mars 1913 at samane måtte finne seg i at dei før eller sidan måtte bli jordbrukarar, ikkje nomadar.[37] I eit føredrag i Trondheim 2. april 1914 gav Renberg eit svar: «Grundloven siger at ingen næringsvei skal fortrænges eller fortrykkes. Iaar feirer vi jubileumsaar. Giv da lapperne som intet heller ønsker end at være nyttige borgere frihet til at drive sine ren og til sammen med andre borgere at arbeide til landets fremgang.»[38]

Saman med styret i Brurskanken samiske kvinneforeining og medhjelparane Ellen Lie og Anna Löfwander-Järwson arrangerte Renberg Samemøtet i 1917, det fyrste samiske landsmøtet, som vart halde frå 6. til 9. februar 1917 i Trondheim. Møtet samla ca. 150 deltakarar, og ho heldt opningstala sjølv. Det er dette møtet og opningsdagen som dannar grunnlaget for feiringa av samefolkets dag 6. februar.

Renberg deltok på fleire samepolitiske møte i åra etter 1917; i Tana i 1920 og i Tromsø i 1921. Etter 1921 var det liten samepolitisk aktivitet. Ved Stortingsvalet 1924 stilte ho på 2.-plass på «samelista» i Nordland: Nordland fylkes uavhengige, nasjonale folkets valgliste (Alt for fedrelandet), bak Henrik Kvandahl frå Nordre Nordland. Lista fekk berre 0,3 % av røystene i filket;[5][39] og Kvandahl stilte på lista til Arbeidarpartiet i neste val, der han vart vararepresentant.[40]

Død og ettermæle endre

Vinteren 1930 merka Renberg at ho var smitta med tuberkulose, og våren 1931 vart ho innlagd på Brønnøysund tuberkulosehjem. Her døydde ho 22. juli.[41] Ho vart gravlagd 28. juli 1931 på Dolstad kyrkjegård i Mosjøen. Ektemannen Thomas var ein av mange sørsamar som deltok i skipingsmøtet til Norske Reindriftsamers Landsforbund i Tromsø i 1948. På veg heim omkom han i Dunderlandsdal-ulukka 5. juli 1948. Han er òg gravlagd på Dolstad.

Ettermælet til Renberg har skifta gjennom åra. I sitt eige nærmiljø var ho omstridd og utsett for rykte.[42] Fram til omkring 1980 var ho lite omtalt, og Laila Stien sin artikkel i Ottar 1976 var den fyrste detaljerte biografien.[6][43] Biografen Siri Broch Johansen meiner at det er tydeleg at etter kvart som «kvinner i vår samtid har besteget maktens tinde, har også evnen til å huske å kreditere Elsa for den jobben hun gjorde, økt». Johansen meiner likevel at «det kan gå for langt den andre veien, og. Jeg har vært på 6. februar-tilstelninger hvor Elsa har blitt omtalt nærmest som et overmenneske, en som klarte å være husmor, mor, reindrifter, politiker og jordmor – alt på en gang, tilsynelatende uslitelig for saken.»[42]

Åarjelhsaemien Teatere laga den fyrste førestillinga om ho i 1996, til 80-årsjubileet for samemøtet i 1917. I 2012 hadde teateret premiere på eit nytt teaterstykke, Elsa Laula – Dihte Staalehke Nyjsene («ei uredd kvinne») i samarbeid med Nord-Trøndelag Teater.[44] Stykket blir fortsatt spelt regelmessig.

Pamfletten hennar Inför lif eller död? frå 1904 vart gjeven ut igjen i faksimile av Gaaltije i 2003, med etterord av Ingvar Åhren.[45]

I 2011 vart det lagt ned krans på grava hennar som ledd i den samiske nasjonaldagen for fyrste gong.[46] Styringsgruppa «Kvinneskulpturer i Vefsn» tok initiativ til ein statue av Renberg i Mosjøen, og fekk våren 2016 stønad til det frå Sparebankstiftelsen Helgeland, Nordland fylkeskommune og Sametinget. Planen var at statuen skulle avdukast i 2017.[47] Statuen utanfor rådhuset i Vefsn kommune vart endeleg avduka på samefolkets dag i 2019.[48][49]

Ein fleirnasjonal komité utnemnd av Samerådet foreslo i 2015 at Renberg sin fødselsdag 29. november burde verte ein offisiell samisk flaggdag, noko han vart 11. februar 2017.[50][51]

I samband med Tråante 2017 – 100-årsjubileet for samemøtet i 1917 – gav Posten Norge ut eit frimerke med portrettet hennar.[52]

Kjelder endre

Referansar endre

  1. ↑ «Elsa Stina Larsdotter Laula». Sørsamiske slekter. Sijti Jarnge. Henta 9. mars 2017.  Her finst òg nekrologen frå Nordlands Avis 28. juli 1931.
  2. ↑ 2,0 2,1 «Lars Tomasson Laula». Sørsamiske slekter. Sijti Jarnge. Henta 9. mars 2017. 
  3. ↑ «Kristina Josefina Larsdotter». Sørsamiske slekter. Sijti Jarnge. Henta 9. mars 2017. 
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 Johansen 2015. Kapittel 1–2; side 12–24.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 «Elsa Laula Renberg». Norsk biografisk leksikon. Store norske leksikon. Henta 9. mars 2017. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Stien 1976
  7. ↑ «Folkräkningen 1890 – Västerbottens län» (på svensk). Umeå universitetsbibliotek. Henta 9. mars 2017. 
  8. ↑ «Else Ch. Renberg». Folketellingen 1910 for 1832 Hemnes herred. Digitalarkivet. Henta 9. mars 2017. 
  9. ↑ Opplysninga om realskuleeksamen kjem frå nekrologen i Nordlands avis 28. juli 1931, men Renberg nemnde aldri dette sjølv. Derimot tok ho eksamen i fleire enkelfag våren 1904. (Johansen 2015; side 19 og 170)
  10. ↑ Östgöta-posten 6. mai 1904, her sitert etter Johansen 2015.
  11. ↑ Tidsskriftet Dagny nr. 7 , 1904 frå Bremer-förbundet, og Västerbottens-kuriren 7. april 1904; båe sitert etter Johansen 2015.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 Johansen 2015. Kapittel 3–5; side 25–53.
  13. ↑ Torkel Tomasson (1988). Några sägner, seder och bruk upptecknade efter lapparna i Åsele- och Lycksele lappmark samt Herjedalen sommaren 1917. Uppsala: Dialekt- och folkminnesarkivet. ISBN 91-85540-38-2. 
  14. ↑ Inför lif eller död (1904), PDF hos KB.se]
  15. ↑ Jernsletten 1991.
  16. ↑ 16,0 16,1 Jernsletten 1998: side 67–70.
  17. ↑ Samene: en håndbok. Karasjok: Sámi instituhtta; Davvi girji. 1990. ISBN 82-737-4097-8. 
  18. ↑ 18,0 18,1 Otnes 1970: side 107–109.
  19. ↑ «Samernas frigörelsesprocess» (på svensk). Sámiid riikasearvi. Henta 9. mars 2017. 
  20. ↑ «Social Tidsskrift 1904» (på svensk). Projekt Runeberg. Henta 9. mars 2017. 
  21. ↑ Ola Nordebo (5. desember 2012). «Elsa Laula – samernas Jeanne dArc» (på svensk). VK-bloggen. Henta 9. mars 2017. 
  22. ↑ «Samernas första folkbildningskurs i Stockholm, januari 1905» (på svensk). Jamtli bildarkiv. Henta 9. mars 2017. 
  23. ↑ «Hvar 8 dag, 15. januar 1906» (på svensk). Projekt Runeberg. Henta 9. mars 2017. 
  24. ↑ Gustav Z. Hedenström. «Samernas första föreningskonferens 1905». Samefolkets egen tidning, sept/okt 1934. Her sitert etter Johansen 2015, side 54–57.
  25. ↑ «Den 17de mai 1916.10.25». Nasjonalbiblioteket. Henta 9. mars 2017. 
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 Johansen 2015. Kapittel 8; side 74–83.
  27. ↑ 27,0 27,1 Ansgar Kleven (13. juni 2013). «Elsa Laula Renberg – foregangskvinne og forbilde i samenes historie». Helgeland museum. Henta 9. mars 2017. 
  28. ↑ 28,0 28,1 Berg 2000.
  29. ↑ Pål Hivand (6. februar 2012). «Elsa Laula Renberg – et kvinneliv». Giella.no. Henta 9. mars 2017. 
  30. ↑ Johansen 2015: side 143–145.
  31. ↑ Eliel Lagercrantz (1923). Sprachlehre des Südlappischen: nach der Mundart von Wefsen (på tysk). Kristiania: Kristiania etnografiske museum. 
  32. ↑ «Frihetskämpe och feminist». Samer.se. 16. mai 2011. Henta 9. mars 2017. 
  33. ↑ Johansen 2015: side 130.
  34. ↑ Berg 2000, side 181–185.
  35. ↑ Jernsletten 1998: side 72.
  36. ↑ «Gunder Bertinus Vesterfjell». Sørsamiske slekter. Sijti Jarnge. Henta 9. mars 2017. 
  37. ↑ Waren Sardne 12. april 1913, her sitert etter Johansen 2015.
  38. ↑ Adresseavisen 3. april 1914, her sitert etter Johansen 2015.
  39. ↑ Berg 2000, side 128.
  40. ↑ Vilhelm Haffner (1949). Stortinget og statsrådet: 1915–1945. Oslo: Aschehoug. s. 825. 
  41. ↑ Nordlands Avis 28. juli 1931. Hemnesberget.
  42. ↑ 42,0 42,1 Johansen 2015: side 72 og 156–158.
  43. ↑ Inga-Britt Blindh og Justin Siegert (1984). Sámi bibliografia – čállosat Norggas 1966–1980 / Samisk bibliografi – utgivelser i Norge 1966–1980 (på nordsamisk/norsk). Trondheim. ISBN 82-991170-0-3. 
  44. ↑ «Hvordan forestillingen Elsa Laula – dihte staalehke nyjsene ble til». Åarjelhsaemien Teatere. 12. januar 2017. Henta 9. mars 2017. 
  45. ↑ Elsa Laula (2003). Inför lif eller död?: sanningsord i de lappska förhållandena (på svensk) (Faksimile av orig.utg. 1904 utg.). Östersund: Gaaltije. 
  46. ↑ Nils Inge Lorentsen (7. februar 2011). «Ber sametinget ta vare på grav». Helgelendingen. Henta 9. mars 2017. 
  47. ↑ Mette Ballovara (13. april 2016). «Sametinget snudde – støtter Elsa Laula-statue». NRK Sápmi. Henta 9. mars 2017. 
  48. ↑ Hanssen, Leknes (6. februar 2019), «Avduking og vernissasje på samefolkets dag», Vefsn No (på norsk), henta 21. oktober 2021 
  49. ↑ Verstad, Anders Boine (8. mai 2020), «Kneblet samisk nasjonalhelt for å vise motstand mot vindkraft», NRK (på norsk bokmål), henta 21. oktober 2021 
  50. ↑ Dan Robert Larsen (11. februar 2017). «Elsa Laulas fødselsdag blir offisiell flaggdag». NRK Sápmi. Henta 9. mars 2017. 
  51. ↑ «Ny nasjonal samisk flaggdag – Elsa Laula Renbergs fødselsdag». Samerådet. 11. februar 2017. Henta 9. mars 2017. 
  52. ↑ «6. februar 2017 – Tråante 2017». Posten Norge. Henta 9. mars 2017. 

Litteratur endre

Bakgrunnsstoff endre

Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Elsa_Laula_Renberg&oldid=3520002»