Baskisk grammatikk
Baskisk grammatikk, eller grammatikken til baskisk, er mest kjend for å vere eit ergativt språk, noko som elles er ukjent i Vest-Europa.
Fonologi endre
Konsonantar endre
I tabellen nedanfor er dei baskiske konsonantane representerte med dei tilsvarande konsonantane i skriftspråket, baskisk har eit så godt skriftspråk at det er mogleg. Unntaka er forklarte nedanfor.
| Konsonantsystemet i baskisk | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| bilabialar | labiodentalar | dentalar/alveolarar | palatoalveolarar | palatalar | velarar | |
| ustemte lukkelydar | p | t | tt | k | ||
| stemte lukkelydar | b | d | dd | g | ||
| affrikatar | tz, ts | tx | ||||
| ustemte frikativar | f | z,s | x | (j) | ||
| nasalar | m | n | -in- | |||
| lateralar | l | -il- | ||||
| tremulantar | r, rr | |||||
| halvvokalar | j |
Dei baskiske frikativane er ustemte viss omgjevnadene ikkje får dei til å bli stemte, i intervokal posisjon.
Vokalar endre
Morfologi endre
Ergativspråk endre
Baskisk er eit ergativspråk, dvs at det er eit spesielt kasus, ergativ, for subjektet av transitive verb, medan subjektet for intransitive verb kjem i absolutiv. Absolutiv fungerer samstundes som direkte objekt (akkusativ) for transitive verb. Ergativ vert markert i baskisk med suffikset /-(e)k/, medan absolutiv blir verande umarkert, då det er standardforma av substantiv.
- Jon dator > Jon kjem (intransitiv, Jon i absolutiv)
- Jonek ardoa dakar > Jon tek med vin (ardo) (transitiv, Jon i ergativ, ardo i absolutiv)
- Oinak zerbitzatzen du eskua > Foten (oina) den serverte handa (eskua),
- eta eskuak oina > og handa foten.
Substantivbøyning endre
Transnumeral, eintal og fleirtal endre
Substantiva består av ei numerusfri grunnform (transnumeral), ei eintalsform og ei fleirtalsform. I absolutiv (sjå ovanfor) er formene slik:
| Numeri | Form | Omsetjing |
|---|---|---|
| Transnumeral | katu | katt |
| Eintal | katu-a | katten |
| Fleirtal | katu-ak | kattane |
Den numerusfrie grunnforma (transnumeral) vert òg kalla ubestemt form. Det dreier seg likevel ikkje om ei ubestemt form som i norsk (ein katt), men heller ei abstrakt tallaus form. Nemninga avgjort form for dei andre formene er heller ikkje heilt korrekt, men veldig vanleg. Nokre lingvistar brukar difor omgrepet individualisert form. Setninga Garfield katua då («Pusur er ein katt») viser tydeleg at det ikkje dreier seg om ei bestemd form.
Kasusbøying endre
I baskisk vertkasus danna ved substantivendingar, som likevel ikkje må følgje direkte etter substantivet, men etter siste element i ei substantivgruppe. Bøyingsendingane er i «rein» form ved bøying i transnumeral. I eintal vert danna kasusa ved å leggje til markøren /-a(-)/, medan ein i fleirtal omgår endelsesinnledende /-r-/. Man har ikkje grammatisk kjønn i baskisk. Følgjande tabell gjev eit oversyn over regelmessig bøying i baskisk.
| Kasus | Transnumeral | Eintal | Fleirtal | Tyding |
|---|---|---|---|---|
| absolutiv | - | -a | -ak | (sjå ovanfor) |
| ergativ | -k | -ak | -ek | (sjå ovanfor) |
| dativ | -ri | -ari | -ei | for |
| genitiv | -ren | -aren | -ein | eigeform |
| benefaktiv | -rentzat | -arentzat | -entzat | til fordel for |
| komitativ | -rekin | -arekin | -ekin | saman med |
| instrumentalis | -z, -taz | -az | -ez | mellom |
| inessiv | -tan | -an | -etan | i, ved |
| allativ | -tara | -ra | -etara | til |
| ablativ | -tatik | -tik | -etatik | av, gjennom |
| separativ | -tako | -ko | -etako | av – sidan |
Bøyinga av substantiv som sluttar på konsonantlyd skil seg ikkje veldig frå standardbøyinga; endingsinnleiande /-r-/ forsvinn i transnumeralformene, og /-e-/ vert tillagd føre einskilde endingar.
Personlege pronomen endre
Bøyinga av personlege pronomen følgjer følgjande skjema:
| Kasus | ho/han | eg | du | vi | Du | de | dei |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| absolutiv | hura | ni | hi | gu | zu | zuek | haiek |
| ergativ | hark | nik | hik | guk | zuk | zuek | haiek |
| dativ | hari | niri | hiri | guri | zuri | zuei | haiei |
| genitiv | haren | nire | hire | gure | zure | zuen | haien |
| benefaktiv | harentzat | niretzat | hiretzat | guretzat | zuretzat | zuentzat | haientzat |
| komitativ | harekin | nirekin | hirekin | gurekin | zurekin | zuekin | haiekin |
| instrumental | hartaz | nitaz | hitaz | gutaz | zutaz | zuetaz | haietaz |
Nominalfraser endre
Kasusendingane i nominalfrasar vert berre lagt til siste element i gruppa. Dei andre elementa vert ikkje bøygd. Attributive adjektiv står saman med tilhøyrande substantiv. Bat («ein») fungerer som ubestemt artikkel, og står i slutten av nominalfrasen.
| Baskisk | Norsk |
|---|---|
| asto txuri bat | eit kvitt (txuri) esel (asto) |
| katu beltz batengatik | på grunn av ein svart (beltz) katt (katu) |
| etxe ederra | det fine (eidar) huset (etxe) |
| gure ahuntz politak | våre (gure) fine (polit) geiter (ahuntz) |
| zahagi berrietan | i dei nye (berri) slangane (zahagi) |
Verbalbøying endre
Substantivbøyinga i baskisk er ganske klår, trass i dei mange kasusa; verbalbøyinga er likevel berykta for sine mange ulike og kompliserte former. Grammatikarar på 1700-talet fann ikkje mindre enn 30 952 ulike former av eitt enkelt verb. Dette er fordi finitte verb i baskisk ikkje berre inneheld referansar til kven som utfører handlinga (som er vanleg i indoeuropeiske språk, som til dømes tysk: ich liebe, du liebst, er liebt og så vidare), men òg til direkte og indirekte objekt for handlinga, og av og til han som svarer.
Her ein nokon former av verbet ukan «å ha» i presens (3sg = 3. person eintal, og så vidare).
| Baskisk | Omsetjing | Subjekt | Direkte objekt | Indirekte objekt |
|---|---|---|---|---|
| du | han har han | 3sg | 3sg | - |
| gaitu | han har oss | 3sg | 1pl | - |
| zaitugu | vi har deg | 1pl | 2sg | - |
| diot | eg har det for det | 1sg | 3sg | 3sg |
| dizut | eg har det for deg | 1sg | 3sg | 2sg |
| dizkizut | eg har dei for deg | 1sg | 3pl | 3sg |
| dizkigute | dei har dei for oss | 3pl | 3pl | 1pl |
Ein gjenkjenner umiddelbart kva for former denne markeringa av verbalformene høyrer til. Ein oversiktleg representasjon av paradigmet måtte ha vore tredimensjonal.
Enkel bøying endre
Baskisk skil mellom ein såkalla enkel (eller syntetisk) bøying, med former som kjem direkte frå verbet (som i den norske presenssetninga «han elskar»), og ein samansett (analytisk) bøying med hjelpeverb (til dømes den norske perfektumsetninga «han har elska»).
Den enkle bøyinga gjeld berre for nokre få, vanlege verb. Verb som brukar denne bøyinga er izan «vere», ukan «ha», egon «vere», etorri «kome», joan «gå (målretta)», ibili «gå omkring», eduki «ha, halde», jakin «vita» og esan «si». I skriftleg baskisk er det òg nokre andre verb som bøye si enkelt, som ekarri «bringe», erabili «bruke», eraman «bere», etzan «liggje» og iraun «vare». Delen enkle verb var større tidlegare, og tekstar frå det 16. århundret inneheld rundt 50 slike verb. I dag vert dei brukte i opphøgt språk. Alle andre verb vert bøygde ved hjelp av hjelpeverb. Enkel bøying inneheld i dag berre to tider – presens og preteritum, og dessutan ei imperativsform.
Døme: Presens av verbet ekarri «bringe», med nokre ulike variantar av subjekt, direkte og indirekte objekt (3sg = 3. person eintal, og så vidare):
| Baskisk | Omsetjing | Subjekt | Direkte objekt | Indirekte objekt |
|---|---|---|---|---|
| dakart | eg bringar det | 1sg | 3sg | - |
| dakark | du bringar det | 2sg | 3sg | - |
| dakar | han bringar det | 3sg | 3sg | - |
| dakarte | dei bringar det | 3pl | 3sg | - |
| dakartza | han bringar dei | 3sg | 3pl | - |
| nakar | han bringar meg | 3sg | 1sg | - |
| hakar | han bringar deg | 2sg | 2sg | - |
| dakarkiote | dei bringar det til han | 3pl | 3sg | 3sg |
| dakarzkiote | dei bringar dei til han | 3pl | 3pl | 3sg |
Ein fullstendig tabell over presens av det mykje brukte hjelpeverbet ukan «ha» med fast direkte objekt i tredje person, «det», og variable dativ-objekt vert slik:
| Subjekt | Person i indirekte objekt | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| utan | 1sg | 2sg | 3sg | 1pl | 2pl | 3pl | |
| 1sg | dut | - | dizut | diot | - | dizuet | dia |
| 2sg | duzu | didazu | - | diozu | diguzu | - | diezu |
| 3sg | du | dit | dizu | dio | digu | dizue | die |
| 1pl | dugu | - | dizugu | diogu | - | dizuegu | diegu |
| 2pl | duzue | didazue | - | diozue | diguzue | - | diezue |
| 3pl | dute | didate | dizute | diote | digute | dizuete | dia |
Til dømes tyder diguzue «dei har det for oss» (subjekt 2pl, indirekte objekt 1pl, direkte objekt 3sg «det»). Dei korrekte formene for eit direkte objekt i 3. person fleirtal vert danna ved å setje inn /-zki-/ etter den første stavinga /di-/, til dømes dizkiot «eg har dei for det», medan diot er «eg har det for han».
Refleksive former (til dømes «eg har meg») finst ikkje i dette skjemaet, og må formast ved omskrivingar.
Samansett bøying endre
Alle ikkje-enkle verb vert bøygde ved hjelp av samansett bøying, og vert forma ved ei av stammeformene til verbet saman med ei form av eitt av hjelpeverba izan, ukan, edin eller ezan. Dei ulike stammeformene er stammen av verbet sjølv, perfektum partisipp, futurum partisipp og gerundium (eigenleg eit verbalsubstantiv i inessiv). Ukan og ezan vert brukt med transitive verb, izan og edin med intransitive. Vidare detaljar finst her; sjå litteraturliste.
Talord endre
Baskisk brukar eit tjuetalssystem. Til dømes er 40 = 2 x 20, 60 = 3 x 20, 80 = 4 x 20 og 90= 4 x 20 + 10. Ein finn restar av dette systemet i fransk og bretonsk. Dansk brukar òg tradisjonelt eit tjuetalssystem.
Bi og sei kjem tydeleg frå indoeuropeiske språk, medan dei andre elementa er unike for baskisk.
| 1 | bat | 11 | hamaika | 10 | hamar | ||
| 2 | bi | 12 | hamabi | 20 | hogei | ||
| 3 | hiru | 13 | hamahiru | 30 | hogeita hamar | ||
| 4 | lau | 14 | hamalau | 40 | berrogei | ||
| 5 | bost | 15 | hamabost | 50 | berrogeita hamar | ||
| 6 | sei | 16 | hamasei | 60 | hirurogei | ||
| 7 | zazpi | 17 | hamazazpi | 70 | hirurogeita hamar | ||
| 8 | zortzi | 18 | hemezortzi | 80 | laurogei | ||
| 9 | bederatzi | 19 | hemeretzi | 90 | laurogeita hamar | ||
| 10 | hamar | 20 | hogei | 100 | ehun |
Ordforråd, lånord endre
Baskisk har halde på sjølvstendet sitt ikkje berre i bøyingsverket, men òg i ordforrådet, trass i over 2 500 år med press frå andre språk på fleire sider. Ikkje desto mindre har det teke opp mange lånord i løpet av historia, spesielt frå latin og romanske språk. Nokre døme er:
- errege < latin rex, regi sin «konge»
- lege < latin lex, legis «løyve»
- eliza < latin ecclesia «kyrkje»
- liburu < latin liber, vulgærlatin librum «bok»
- dorre < spansk torre «tårn»
- bakte < latin pax, pracis «fred»
- gaztelu < latin castellum «slott»
- katu < latin cattus «katt»
Nokre andre lånord stammar frå keltiske språk, som til dømes:
- adar < keltisk adarc «horn»
- hartz < keltisk art «bær»
Trass i at baskisk inneheld mange høve for avleiing av ord til nye namn på ting, kjem det stadig ord inn frå engelsk og romanske språk. Det har vore veldig få ord som har gått frå baskisk og til omkringliggande romanske språk, men mange stad- og familienamn i Spania og Latin-Amerika har baskiske røter (til dømes Bolívar, Echeverría og Guevara). Moglege baskiske lånord i romanske språk er:
- spansk izquierdo (venstre) frå baskisk ezkerra
- fransk bizarre (bisarr) frå baskisk bizar (bart)
Litteratur endre
- Agirre Berezibar, J.M. (1991). Euskal gramatika deskriptiboa. Bilbao: Labayru Ikastegia.
- Allières, Jacques (1979). Manuel pratique de basque. Paris: Picard.
- Altube, S. (1929/1975). Erderismos. Bilbao.
- Goenaga, Patxi (1980). Gramatika bideetan (second edition). Donostia: Erein.
- Hualde, José Ignacio & Ortiz de Urbina, Jon, eds. (2003). A grammar of Basque. Berlin: Mouton de Gruyter, 2003. ISBN 3-11-017683-1.
- King, Alan R. (1994). The Basque language: A practical introduction. University of Nevada Press. ISBN 0-87417-155-5.
- King, Alan R. & Olaizola Elordi, Begotxu (1996). Colloquial Basque: A complete language course. London and New York: Routledge. ISBN 0-415-12109-4.
- Lafitte, Pierre (1944/1979). Grammaire basque: navarro-labourdin littéraire. Donostia: Elkar.
- Saltarelli, M. (1988). Basque. London: Croom Helm.
- Trask, R, Larry (1996). The history of Basque. London and New York: Routledge. ISBN 0-415-13116-2.