Vulkansk oske

Vulkansk oske består av små bitar tefra med diameter mindre enn 2 mm, som er bitar av pulverisert stein og glas frå eit vulkanutbrot.

Oskesky frå utbrotet til vulkanen Chaitén i 2008 som strekkjer seg over Patagonia frå Stillehavet til Atlanterhavet.

Danning

Vulkansk oske oppstår på tre måtar:

• Gass som vert frigjeve under dekompresjon som skapar magmatiske utbrot.
• Termal samantrekking i kontakt med vatn som skapar freatomagmatiske utbrot.
• Utsprøyting av innblanda partiklar under eit damputbrot som skapar freatisk utbrot.

Dei enorme kreftene som er involvert i vulkanutbrot med damp fører til at magma og fast stein omkring ventilen vert rive inn i små bitar på storleik med leire og sand.

Konsekvensar for helse og økosystem

Vulkansk oske kan føre til pusteproblem og øydelagd maskineri. I særs alvorlege utbrot eller ved fleire utbrot på rad kan oska føre til global nedkjøling.

Oske som legg seg på overflata etter eit utbrot vert kalla oskregn. Store mengder oskregn kan raskt føre til at det lokale økosystemet vert øydelagde, og at tak på bygningar kan kollapse.

Oskregn kan derimot over tid føre til frodig og næringsrikt jordsmonn. Oskregn kan òg stivne til ein slags sement og danne ein solid bergart kalla tuff. Over tid kan store mengder oske produsere vulkankjegler.

Samansetting

Oskepartikkel frå Mount St. Helens

Alle typar materiale frå eit eksplosivt utbrot vert kalla tefra eller pyroklastiske partiklar. Partiklane vert berre kalla oske om stein- eller mineralpartiklane er mindre enn 2 mm.

Klaststorleik	Pyroklast	Hovudsakleg laus: Tefra	Hovudsakleg fast: Pyroklastisk stein
> 64 mm	Bomber, blokker	Agglomerat	Agglomerat, pyroklastisk breksje
< 64 mm	Lapilli	Lag, Lapillitefra	Lapillituff, lapillistein
< 2 mm	Grov oske	Grov oske	Grov (oske) tuff
< 0.063 mm	Fin oske	Fin oske	Fin (osk) tuff

Kjelde

Oske vert danna når fast stein splintrar og magma deler seg inn i ørsmå partiklar under eit eksplosivt vulkansk aktivitet. Kraftige utbrot som oppstår når det er damp i magmaen skapar freatiske utbrot eller freatomagmatiske utbrot der magma eller fast stein i ventilen vert rive opp i ørsmå partiklar.

Diamond Head er ein velkjend bakgrnn i Waikiki på Hawaii. Dette er ei oskekjegle av fast tuff

Spreiing

Oskeskya som ein ofte ser over vulkanutbrot består hovudsakleg av oske og damp. Dei svært fine partiklane kan verte ført langt av stad med vinden og falle som eit støvlag over landskapet rundt. Dette vert kalla oskregn.

Om flytande magma vert sprøyta ut i lufta vil partiklane stivne i lufta og verte små bitar med vulkansk glas. I motsetnad til oske som vert danna ved skogbrann eller andre materiale, er vulkansk oske hard og abrasiv. Partiklane løyser seg ikkje opp i vatn og leiar elektrisitet, særleg om oska er våt.

Oskregn kan verte sement i lag med varme som dannar ein fast type stein kalla tuff. Oskregn bryt ned over tid og dannar særs næringsrik jord og mange vulkanområde er derfor vorte dyrka og busett trass i den overhengande faren.

Konsekvensar for atmosfæren

Montserrat i 1997 under oskregn

Når oske startar å falle på dagtid vert himmelen disig og får ein bleik gulfarge. Oskregnet kan verte så tett at dagslyset forsvinn heilt og det blir mørkt som om natta. Dette gjev langt lågare temperatur om dagen enn normalt og særs dårleg sikt. Torevêr og lynnedslag er vanleg i tillegg til ei sterk lukt av svovel. Om det regnar samstundes med oskregnet vert dei små oskepartiklane til ei blanding av sleip gjørme. Regn og lynnedslag kombiner med oske fører til straumbrot, hindrar kommunikasjon og folk mistar retningssansen.

Solnedgang i Hong Kong i 1992 etter utbrotet til Pinatubo.

Særs fine oskepartiklar kan verte verande høgt i atmosfæren i mange år og spreie seg rundt heile verda med høgdevindane. Dette svevande stoffet kan gje flotte solnedganger, i tillegg til eit optisk fenomen kalla «Bisperingar», som er ein korona eller halo rundt sola. Oske høgt i atmosfæren kan påverke klima og føre til langvarig global nedkjøling etter store utbrot. Den siste episoden med global nedkjøling som følgje av vulkanutbrot var etter Pinatubo på Filippinane i 1991. Det mest dokumenterte tilfellet i historisk tid av dette fenomenet var utbrotet til Tambora i 1815, som førte til året utan sommar i 1816.

Farar

Regnboge og vulkansk oske med utslepp av svoveldioksid frå Halema`uma`u-ventilen.

Den mest øydeleggande konsekvensen av vulkansk oske kjem i samband med pyroklastisk straum. Dette skjer når eit vulkanutbrot dannar eir «ras» av varm oske, gassar og steinar som strøymer i stor fart ned sidene av ein vulkan. Desse straumane kan kome så raskt at dei ikkje er mogeleg å kome seg bort frå i tide. I tillegg er dei nesten umogeleg å føresjå. I mange tilfelle er varsling av slike straumar basert på topografien av i området. I 1902 vart byen St. Pierre på Martinique øydelagd av ein pyroklastisk straum som tok livet av over 29 000 innbyggjarar.

Vulkansk oske er i seg sjølv ikkje giftig, men ved å puste inn oska kan det føre til pusteproblem for folk som har problem med astma eller emfysem. Den abrasive eller skarpe overflata kan skape irritasjon og skrape overflata på auga. Folk som går med kontaktlinser bør går med briller under oskregn for å hindre skade på augo. I tillegg kan kombinasjonen vulkansk oske og fukt i lungene skape eit stoff som liknar flytande sement.

Folk bør derfor bruke maske eller liknande føre munnen og nasa for å hindre å puste inn oska under oskregn. Oska har veldig høg tettleik og berre 10 cm med oske kan føre til at svake tak kollapsar. Eit 30 cm tjukt oskelag fører til at det meste av vegetasjon, buskap og liv i innsjøar og elvar døyr, og til at vegane ikkje lenger kan køyrast på. I lag med regn og lyn kan oskregn føre til straumbrot, hindre kommunikasjon og gjere at folk mistar retningssans.

Flytrafikk

Vulkansk oske kan skape problem for flytrafikken. Dei mest aktuelle problemstillingane er:

• Smeltepunktet til oskepartiklane er lågare enn temperaturen i jetmotorar. Oske som blir dratt inn i motoren vil da smelte til tjukk søle som kan kvele han.
• Den tørre lufta i den vanlege marsjhøgda til passasjerfly vil kombinert med oske og farten til flyet gjere at det blir danna statisk elektrisitet som slår ut radiosambandet.
• Oskepartiklane er skarpe og harde og vil erodere dei stadene dei treffer flyet. Dette kan fyrst og fremst skape problem for pilotane da frontrutene kan bli sandblåst heilt matte sånn at det blir vanskeleg å sjå.
• Tilsvarande kan inntaksrøyr bli sandblåst på same måte så mykje at dei kan bli øydelagt.

Oskesky frå Mount Cleveland, ein stratovulkan i Alaska.

Etter vulkanutbrotet til Galunggung i Indonesia i 1982, flaug eit British Airways Boeing 747 gjennom ei oskesky. Alle dei fire motorane slo seg ut. Flyet fall frå 36 000 fot til 12 000 fot, før mannskapet klarte å starte maskinane att.

Varsel om pågåande hendingar

Sidan fleire fly har fått problem etter møte med vulkansk oske i lufta vart det i 1991 stelt i stand eit luftfartsmøte for å avgjere korleis ein skulle formidle informasjon om oske i atmosfæren. Ei løysing vart opprettinga av Volcanic Ash Advisory Centers (VAAC). Det er finst i dag ni VAAC-område som dekkjer heile verda. VAAC vert laga og sendt ut i samarbeid mellom meteorologar, vulkanologar og luftfartsindustrien.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Volcanic ash» frå Wikipedia på engelsk, den 15. juli 2008.
  • Wikipedia på engelsk oppgav desse kjeldene:

Bakgrunnsstoff

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Vulkansk oske

• Eit kart over dei ni VAAC-regionane
• Kva bør ein gjere i tilfelle med oskregn?
• Vulkansk oske og luftfart