Trepunktsoppheng

Trepunktsoppheng er ei reiskapskopling for (opphavleg) bakmontert reiskap på traktorar. Det vart utvikla av Harry Ferguson, saman med Willie Sands, Thomas McGregor Greer og John Chambers, alle irar. Trepunktsopphenget kombinert med djupnregulering må sjåast som ei av dei viktigaste oppfinningane innan landbruksmekanisering.

Plog montert i trepunktsopphenget på ein Ferguson.

Oppbygging

Moderne trepunktsoppheng.
1. Utvendig reglering av lyftarmar, som gjer det lettare å kopla til/frå reiskap
2. Stillbare løftestag
3 Toppstag,
4. Trekkstenger
5. Kraftuttakstapp
6. Trekkbom
7. Eksterne uttak (tipputtak)

Frontmontert trepunktsoppheng på ein Claas Celtis 436 RX.

Oppbygging av frontmontert trepunktsoppheng:
1 - Hevarm
2 - Toppstag
3 - Feste
4 - Løftesylinder
5 - Stillbart løftestag
6 - Trekkstong
7 - Snøggkoppling

Trepunlysopphenget har to trekkstenger og eit toppstag som reiskapen vert festa i. Trekkstengene kan hevast og senkast hydraulisk, for å gi reiskapen rett arbeidsdjupn, eller høgd over bakken. Trekkstengene og toppstaget har kuleledd i begge endar og kan røra seg fritt sidevegs. Med unnatak av nokre store rammestyrte traktorar har så godt som alle moderne landbrukstraktorar trepunktsoppheng bak. Mange har òg frontmontert trepunktsoppheng.

Standardiserte kategoriar

Dimensjonane på trepunktskoplinga er i dag standardisert. Det finst fleire kategoriar, alt etter storleiken på traktoren.

Kategori	0	1	2	3	4L	4H
Kraftuttakseffekt ved turtal	opp til 20 hp	opp til 48 kW	opp til 92 kW	80–185 kW	150–350 kW	150–350 kW
Toppstag
Kulediameter			50 mm	60 mm
Kulebreidd (maks)		44 mm	51 mm	51 mm	64 mm	64 mm
Boltdiameter (toleranse)	5/8"	19 mm (0; -0,08)	25,5 mm (0; -0,13)	32 mm (0; -0,2)	45 mm (0; -0,8)	45 mm (0; -0,8)
Ljosavstand til sikringspinnen (min)		76 mm	93 mm	102 mm	140 mm	140 mm
Trekkstenger
Kulediamter		44 mm	56 mm	64 mm
Kulebreidd (toleranse)		35 mm (0; -0,2)	45 mm (0; -0,2)	45 mm (0; -0,2)	57,5 mm (0; -0,5)	57,5 mm (0; -0,5)
Boltdiameter (toleranse)	5/8"	22,4 mm (+0,25; 0)	28,7 mm (+0,3; 0)	37,4 mm (+0,35; 0)	51,0 mm (+0,5; 0)	51,0 mm (+0,5; 0)
Avstand frå midten av trekksengene til midtlinja i traktoren	ca. 10"	359 mm	435 mm	505 mm	610 od. 612 mm	610 od. 612 mm
Lateralt avvik av nedre kopling til midtstilling (min.)		100 mm	125 mm	125 mm	130 mm	130 mm
Avstand frå enden av kraftuttaksakslingen til midt i koplingspuntet i trekkstongkulene ved hosisontale trekkstenger		500–575 mm	550–625 mm	575–675 mm	575–675 mm	610–670 mm

Snøggkopling

Snøggkopling på trepunktsopphenget på ein traktor.

Kategori 3 snøggkopling på ein Fendt 936 Vario.

Trepunktsopphenget kan utstyrast med snøggkopling, som gjer det lettare å kopla til og frå ulike reiskap. Nokre snøggkoplingar gjer det muleg å kopla til og frå reiskap utan at føraren forlet førarplassen. Forutan å spara tid gjer dette at føraren er mindre utsett for ulukker. som for eksempel ved at han kjem i klem mellom traktoren og reiskapen. .

Djupnregulering

Det opphavlege trepunktsopphenget til Ferguson (og alle moderne versjonar) var utstyrt med automatisk djupnregulering. Under pløying i homogent jordsmon til dømes er trykkrafta i toppstaget proporsjonal med arbeidsdjupna. Denne krafta vart nytta som djupnesensor i det opphavlege systemet og vert det framleis på moderne små og mellomstore traktorar. Større traktorar, som for det meste nyttar delbore reiskap, har i staden sensorar som måler strekkrafta i trekkstengene.

Når jordsmonet er skiftande vil trykket i toppstaget variera og arbeidsdjupna vil variera noko. For å motverka dette har fleire produsentar innført stillbar demping og såkalla blandingsregulering, som i tillegg til trykkrafta i toppstaget òg tek omsyn til høgda på trekkstengene.

Kraftoverføring

Ved til dømes pløying vert plogen innstilt (ved å regulera lengda på toppstaget) slik at han søkjer seg nedover. Dette fører til at det verkar ei nedoverretta vertikal kraft på plogen, så for å halda plogen på rett djupn må trekkstengene, i fylje Newton si 3. lov, lyfta med ei like stor kraft i motsett retning (oppover). Dette fører i sin tur til at ei like stor nedoverrette vertikal kraft verkar på drivhjula på traktoren og pressar dei mot bakken, noko som aukar marktrykket og motverkar hjulspinn. Djupnereguleringa aukar difor trekkrafta til traktoren. Om ein ikkje nyttar djupnekontroll lyt vekta, og difor massen, på traktoren aukast, anten med hjulvekter eller ved at ein fyller veske i dekka. Så lenge Ferguson var einerådande på marknaden med djupnkontroll hadde traktorane deira difor eit stort føremon.

Traktorkroppen pendlar om bakakselen og fungerer som ei vektstong, der den nedoverretta vertikale krafta i trekkstengene fører til eit moment om bakakselen, som freistar å lyfta fronten på traktoren. Men på grunn av trykkrafta i toppstaget oppstår det eit moment i motsett retning, som gjev opphav til ei nedoverretta vertikal kraft på framhjula. Dette hindrar at traktoren steglar og/eller at ein misser styringa. Trepunktopphenget kombinert med djupneregulering er difor ein svært effektiv måte å kopla reisksapen til traktoren.

Utbreiing

Vicon kunstgjødselspreiar montert i trepunktsopphenget på ein Allis Chalmers.

Ferguson hadde fleire patent på trepunktsopphenget og djupnreguleringa, så det var fyrst då patenta gjekk ut på 1950-talet at andre produsentar tok til å utstyra traktorane sine med trepunktoppheng og djupnregulering. Dette var meir eller mindre kopiar av systemet til Ferguson, med det vart etter kvart innført ulike forbetringar. Ford samarbeidde med Ferguson og produsert traktorar for han frå 1939 til 1947, men heldt fram med å nytta Ferguson-systemet på sine eigne traktorar etter at dette. I dag har alle traktorar trepunktsoppheng, med unnatak av dei aller største, som berre nyttar slepereiskap. Mange store og mellomstore traktorar har òg trepunktsoppheng framme, men da utan fri siderørsle.

Bakgrunnsstoff

• Djupneregulering: hovudprinsipp, jarnhesten.no.