Sørsamisk fonologi

Sørsamisk fonologi, eller sørsamisk lydlære, er grammatikken til språklydane i sørsamisk.

Vokalar

Sørsamisk har åtte korte vokalar: i, e, æ, a, y, ü, u, o. Sett opp i vokalfirkanten, med IPA-symbol, får vi dette biletet (Jf. Bergsland 1982):

	fremre	midtre	bakre
lukka	i y	ʉ	u
halvopen	ɛ		ɔ
open	æ		ɑ

I tillegg har sørsamisk tre lange vokalar og ni diftongar:

	fremre	midtre	bakre
lukka	iɛ	ʉɛ	uɔ
halvopen	ɛː	øː	ɔ:
diftong	ɛɑ	ʉø	uɑ
open	ɑɛ	ɔɛ	ɔɑ

Konsonantar

Tabellen viser konsonantfonema i sørsamisk, stemt før og ustemt etter bølgjestreken (Bergsland 1982).

	Labial	Alveolar	Palatal	Velar	Uvular
Klusilar	p ~ b	t ~ d		k ~ g
Affrikatar		ʦ ~	ʧ ~
Frikativar	f ~ v	s ~ r	ʃ ~ j		h ~
Nasalar	~ m	~ n	~ ɲ	~ ŋ
Approksimantar		~ l

Suprasegmental fonologi

Ein suprasegmental fonologisk prosess er ein prosess som involverer meir enn eitt segment, dvs. meir enn ein lyd.

Omlyd

Sørsamisk a-omlyd: jietedh -> jeata

Sørsamisk skil seg frå dei andre samiske språka ved at det ikkje har stadieveksling. Derimot har sørsamisk omlyd, dvs. rotvokalen varierer etter vokalen i bøyingssuffikset. T.d. er det omlyd føre komitativendinga -ine, slik at gåetie «hus» heiter göötine i komitativ. Omlyd er eit resultat av at stammevokalen (vokalen i den trykkletten stavinga i siste takt) påverkar rotvokalen (vokalen i trykktung staving i siste takt). Det er tre ulike omlydstyper: ie-omlyd, i-omlyd og a-omlyd.

For a-omlyd vil stammevokalen a, som er ein låg vokal, føre til at rotvokalen vert lågare. T.d. vil verbet jietedh "å seie" få suffikset a i tredje person eintal. Denne a-en gjev opphav til a-omlyd, og rotvokalen ie blir endra til ea, vi får jeata.

Sørsamisk har 7 ulike omlydsrekkjer med 6 ulike kontekstar, eller stammevokalar. Dei tre stammevokalane e1, e2, e3 er i dag identiske (nemleg e), men blir historisk rekonstruert til ulike vokalar, og dermed halde separat i tabellen.

	1	2	3	4	5	6	7	kontekst
A	i	e	u	ie	ae	åe	ue	+ ie
B	æ	a	å	ea	aa	åa	ua	+ a
C	æ	a	å	ea	aa	åa	(åa)	+ oe
D	i	a	o	ie	aa	åa	oe	+ e1
E	y	o	o	yö	åå	åå	(åå)	+ e2
F	i	i	u	ee	ee	öö	öö	+ e3

Viss vi fyller inn med substantiv får vi denne tabellen (rad A, B, F har substantiva klihtie jeptsie buvrie sjiellie gaevlie gåetie njueslie, mens rad C, E viser substantiva ærhtjoe bahtjoe rånhtjoe bearkoe baarmoe råafoe). Radene er organisert i ny rekkjefølgje for å få bøyingsformer av dei same orda attmed kvarandre.

	1	2	3	4	5	6	7	kontekst	gramm. form
A	klihtie	jeptsie	buvrie	sjiellie	gaevlie	gåetie	njueslie	ie	nominativ
B	klæhtan	japtsan	båvran	sjeallan	gaavlan	gåatan	njuaslan	a	illativ
F	klihtine	jiptsine	buvrine	sjeelline	geevline	göötine	njöösline	e3	komitativ
tyding:	berghylle	dumming	stolpebu	skrpt	kritikar	hus	døgenikt
C	færhtjoe	bahtjoe	rånhtjoe	bearkoe	baarmoe	råafoe		oe	nominativ
E	fyrhtjese	bohtjese	ronhtjese	byörkese	båårmese	rååfese		e2	illativ
tyding:	jente	?	fjellrygg	kjøtt	bratt fjellkant	råafoe

Litteratur

• Lorentz, Ove 1973: Towards a generative phonology of southern Lappish, Magistergradsavhandling allmenn språkvitenskap, Universitetet i Oslo.