Billy Wilder
Billy Wilder (eigentleg Samuel Wilder) (22. juni 1906–27. mars 2002) var ein austerriksk-amerikansk filmregissør, manusforfattar og filmprodusent. Han har hatt stildannande tyding for filmkomedie og -drama. Komediar som Noen har det hett, Irma la Douce og drama som Sunset Boulevard og Witness for the Prosecution har ei tyding langt over si eiga tid.
Oppvekst og tidleg karriere
endreSamuel Wilder kom frå eit jødisk foreldrehus. Han voks først opp i Sucha, men under første verdskrigen flytta familien til Wien. Han hadde allereie på denne tida kallenamnet Billie, i USA forandra til Billy. Etter skulen vart han journalist, først i Wien, og frå 1926 i Berlin. For å forbetre ei sped journalistløn byrja han å bli medforfattar på filmmanus. Slik vart han med på filmklassikaren Menschen am Sonntag (saman med sin nære ungdomsven Fred Zinnemann). Filmen er kanskje den sentrale filmen for den tyske kunstretningen Neue Sachlichkeit. Seinare skreiv han filmmanuset for ungdomsromanen Emil und die Detektive saman med forfattaren av boka Erich Kästner.
Hollywood etter 1934
endreEtter at nasjonalsosialistane hadde teke makta 1933 flykta Wilder til Paris. Òg her fortsette han å bidra til filmmanus og regisserte den første filmen sin i 1934. Seinare same år fekk han eit visum til USA og gjekk til Hollywood. Han vart medlem av den store gruppa av emigrantar frå Tyskland som òg Fritz Lang, Marlene Dietrich, Peter Lorre og Fred Zinnemann høyrde til. Frå 1936 av skreiv han filmmanus vanlegvis saman med Charles Brackett, blant anna for Ninotchka med Greta Garbo (regi Ernst Lubitsch).
Wilders første film som regissør i Hollywood vart suksessen The Major and the Minor (1942). Etter det klarte han å lande suksess etter suksess ikkje berre for komediane hans, men òg i film noir-sjangeren som med Double Indemnity. I 1946 fekk han ein dobbel-Oscar for regi og manus for Forspilte dager.
I 1946/47 vart han send til Tyskland som offiser for film og propaganda og laga filmen A Foreign Affair i Berlin som har eit kritisk blikk på nasjonalsosialistar i etterkrigs-Tyskland.
Etter 1950 var Wilder som regel òg involvert i produksjonane av filmane hans. Han laga klassikarar som Sunset Boulevard (1950) med Gloria Swanson som realitetsflyktande eks-diva; Gresskar i nød (The Seven Year Itch) (1955) og Noen har det hett (1959), begge med Marilyn Monroe; Witness for the Prosecution , igjen med Marlene Dietrich; og Ungkarsleiligheten (1960) (som han fekk triple Oscar for) og Irma la Douce (1963), begge med Shirley MacLaine.
Billy Wilders Altar Ego på lerret vart særleg Jack Lemmon og William Halden. Medan Halden var med i meir dramatiske filmar som Sunset Boulevard, Stalag 17 eller Fedora, var Lemmon å sjå i komediar som Noen har det hett, Irma la Douce, The Fortune Cookie og The Front Page.
.jpg)
Seinare karriere
endrePå slutten av 1970-talet hadde ikkje Wilder same suksess som tidlegare, han jobba vidare som konsulent for United Artists. Wilder, som hadde mista familien sin i Holocaust hadde fått tilbodet å regissere Schindlers liste, men ville ikkje på grunn av alderen.
Wilder var gift to gonger og hadde ei dotter (fødd 1939). Han døydde i 2002, 96 år gammal. Han er gravlagt på Westwood Village Memorial Park Cemetery i Westwood i Los Angeles nær grava til Jack Lemmon, òg Marylin Monroe er gravlagt på same kyrkjegard.
Registil
endreTrass i at han har laga flest komediar har han ofte hatt ein alvorleg undertone eller gjort autoritet latterleg som i Ninotchka og Eins, Zwei, Drei. Han braut fleire tabu i Hollywood sin puritanske production code. Allereie den første filmen hans i Hollywood The Major and the Minor er innom temaet om kjærleik mellom mindreårige og vaksne. Utruskap var enno bannlyst i Hollywoodfilmar når han laget Double Indemnity. Òg det å la menn spele i kvinneklede med indikasjonar om homoseksualitet som i Noen har det hett var imot «koden».
Prisar
endreHan vann to Oscar med filmen Forspilte dager (The Lost Weekend) (1945) for beste regi og beste filmatisering (saman med Charles Brackett). For filmen Sunset Boulevard (1950) delte han prisen for beste originalmanus med Charles Brackett og D.M Marshman, Jr. I 1960 vann han tre beste film, for beste regi og for beste originalmanus for filmen Ungkarsleiligheten, (The Apartment). Han vart nominert for Oscar for beste regien åtte gonger og for beste manusa tolv gonger.
Wilder fekk ein American Film Institutes Life Achievement Award i 1986. For både Forspillte Dager og Sunset Boulevard fekk han ein Golden Globe. Han har fått ei stjerne på Hollywood Walk of Fame.
Filmografi
endreRegissør
endre
Berre manusforfattar
endre| År | Film | Engasjement |
|---|---|---|
| 1929 | Der Teufelsreporter | Manus |
| 1930 | Menschen am Sonntag | Manus |
| 1930 | Ein Burschenlied aus Heidelberg | Manus |
| 1931 | Der Mann, der seinen Mörder sucht | Manus |
| 1931 | Ihre Hoheit befiehlt | Manus |
| 1931 | Der falsche Ehemann | Manus |
| 1931 | Princesse, à vos ordres! | Manus |
| 1931 | Emil und die Detektive | Manus |
| 1932 | Un peu d'amour | Manus |
| 1932 | Happily Ever After | Manus |
| 1932 | Der Sieger | Manus |
| 1932 | Es war einmal ein Walzer | Manus |
| 1932 | Ein blonder Traum | Manus |
| 1932 | Scampolo, ein Kind der Strasse | Manus |
| 1932 | Das Blaue von Himmel | Manus |
| 1933 | Was Frauen träumen | Manus |
| 1933 | Madame wünscht keine Kinder | Manus |
| 1933 | Adorable | WManus |
| 1934 | One Exciting Adventure | Manus |
| 1934 | Music in the Air | Manus |
| 1935 | Under Pressure | Manus |
| 1935 | The Lottery Lover | Manus |
| 1937 | Champagne Waltz | Manus |
| 1938 | Bluebeard's Eighth Wife | Manus |
| 1938 | That Certain Age | Manus |
| 1939 | Midnight | Manus |
| 1939 | What a Life | Manus |
| 1939 | Ninotchka | Manus |
| 1940 | Rhythm on the River | Manus |
| 1940 | Arise, My Love | Manus |
| 1941 | Hold Back the Dawn | Manus |
| 1941 | Ball of Fire | Manus |
| 1947 | The Bishop's Wife | Manus (ukreditert) |
| 1948 | A Song Is Born | Manus |
| 1960 | Ocean's Eleven | Manus (ukreditert) |
| 1967 | Casino Royale | Manus (ukreditert) |
