Byråkrati

Byråkrati (av fransk Bureau kontor og gresk -κρατία kratía styre) er ei hierarkisk organisering av beslutningstaking der einskildsaker handsamast av sakshandsamarar med nøye avgrensa avgjerdsmynde etter eit felles sett reglar, og der alle tilsette («byråkratar») er ansvarlege ovafor leiinga for at beslutningane er i samsvar med regelverket. Føremålet med byråkratiet er å sikra lik handsaming av like saker og stor grad av detaljkontroll frå leiinga.

Max Weber (høgre) er grunnleggjaren av byråkratiforskinga, og Franz Kafka (venstre) er ein av dei skjønnlitterære forfattarane som har skapt dystopiske skildringar av byråkrati. (collage av Harald Groven)

Byråkratisk organisasjonsform er ein føresetnad for at offentleg forvalting skal kunna fungera. Men ein finn òg trekk av byråkratisk organisering i (større) private føretak. Vektlegging av korrekt prosedyre og fremgangsmåte førar ofte til at byråkratisk organisasjonsform blant anna er kritisert for å bruka for mykje tid på å fatta ei avgjerd. Difor vert ordet brukt «byråkrati» i dagligspråket oftast som eit nedsetjande uttrykk for tungvint sakshandsaming.

Innan samfunnsvitskap vert ordet «byråkrati» brukt verdinøytralt som eit faguttykk for organisasjonar som framviser byråkratiske trekk.

For juristar er ei byråkratisk organisasjonsform ofte rekna som naturlegaste og riktigaste måte å styra ein organisasjon på [treng referanse]. Dette fordi metoden og det innebygde verdisynet til jussen har fleire av dei same ideala som byråkratiske organisasjonar er sett til å ivareta [treng referanse]. Juristar var òg dominerande i alle etatar i sentralbyråkratiet inntil sosialøkonomar og statsvitere byrja å gjera seg gjeldande i etterkrigstiden òg i desse etatane.

Webers byråkratimodell

Den første som teoretisk drøfta byråkrati som organisasjonsform var den tyske sosiologen Max Weber på 1920-talet. Hans idealtypiske byråkratimodell frå verket Wirtschaft und Gesellschaft har sidan vore grunnlaget for all forsking på byråkrati som organisasjonsform.

1. Kontinuerliche Behörden mit fester Kompetenz. Embetsverket er oppdelt etter prinsippet om faste kompetanseområde for utøving av offentleg styresmakt.
   1. Regelmäßigen Tätigkeiten al sin amtlicher Pflichten. Oppgåvene som skal utførast vert fordelte som embetsplikter.
   2. Begrenzung der Zwangsmitteln durch Regeln. Embetsinnehavarane sin rett til å nytta tvangsmiddel er nøye avgrensa gjennom reglar.
   3. Anstellung von Personen mit einar generell geregelten Qualifikation. Personar vert tilsette etter generelle kvalifikasjonsreglar.
2. Amtshierarchie. Eit fast system av over- og underordna stillingar.
   1. Beaufsichtigung der unteren durch die oberen Behörden. Overordna instansar fører oppsyn med, og kan instruera lågare instansar.
   2. Appellmöglichkeiten. Vedtak kan ankast frå ein lågare til ein høgare instans.
   3. Monokratie. «Kompetanse»-omgrepet inneber at ein høgare instans har fullmakt til å overta ein funksjonane til ein lågare.
3. Büro / Kontor
   1. Schriftstücken. Embetsskjøtselen er grunnlagt på skriftleg saksarbeid og oppbevaring av dokument.
   2. Büro / Kontor. I det private føretak vert byrå gjerne kalla for «kontor» (den byråkratiske organisasjonsmåten er altså ikkje spesifikk for offentleg verksemd). Byrå = tilsette + sakspapir + materiell
   3. Trennung von Büro und Privatbehausung, Det blir skild mellom privat og offentleg når det gjeld:
      1. Eigneluter
      2. Formue
      3. Korrespondanse
4. Eingehende Fachschulung. Teoretisk utdanning er ein føresetnad for verksemda.
5. Die amtliche Tätigkeit nimmt die ganze. Arbeitskraftembetet er innehavaren sin heltidsbeskjeftigelse (tidlegare var gjerne embeta bistillinger til privat-økonomisk verksemd).
6. Regelgebundenheit Embetsførselen følgjer generelle reglar. Desse reglane er:
   1. Generelle
   2. Faste
   3. Uttømmande
   4. Kan lærast
7. Dei øvste styresmaktene gjev ikkje ordre frå enkeltsak til enkeltsak, men gjev heller abstrakte regler som dekker alle tilfelle.

Sjå òg

• Adhockrati

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Byråkrati» frå Wikipedia på bokmål, den 20. november 2015.

Bakgrunnsstoff

• Yrkesskildring av saksarbeidar ved Utdanning.no

Litteratur

• Max Weber Makt og byråkrati. Essay sitt om politikk og klasse, samfunnsforsking og verdiar Norsk omsetjing av tekstene som grunnla byråkratiforskninga ISBN 82-05-27101-1
• Tom Christensen og Morten Egeberg (red.) Forvaltingskunnskap ISBN 82-518-3532-1