Wikipedia

Tibetansk skrift

Tibetansk skrift er ein abugida som høyrer til dei nordindiske skriftsystema. Den tibetanske skrifta blir brukt i Tibet og i Bhutan. Det er denne skrifta dei heilage tekstane til dei tibetanske munkane er skrive i. Som for alle indiske skriftsystem har kvar staving ein inherent vokal «a» (ka, kha, ga og så bortetter), som via diakritiske teikn blir endra til andre vokalar (ki, khi, ghi osb.).

Fire ulike tibetanske skriftstilar. Teksten tyder «Fri Tibet».
Mongolsk, tibetansk, kinesisk og mandsjurisk skrift (i Lamatempelet i Beijing

Historie

endre

Den tibetanske skrifta vart lånt inn frå indarane og tilpassa tibetansk av Tonmi Sambhoda etter ordre frå den tibetanske kongen Srong btsan sgam po .

Den eldste utforminga (ductus) av denne skrifta, dbu can ('med hovud') frå 600-talet, er den som er i bruk i trykte versjonar av skrifta i dag. Ho liknar ganske mykje på Gupta-inskripsjonane. Utforminga dbu med (= utan hovud) oppstod først på 1100-talet. Skilnaden mellom dei to er at dbu can har ei overline (eit hovud), og denne lina manglar hos den litt meir kursiverte dbu med.

Som det går fram av ved å samanlikne skriftteikna, må teikna for ts etc. vere danna av c etc., og også ein del andre teikn må vere sekundære. På eit seinare tidspunkt vart det danna teikn for retroflekse lydar ved å spegelvende teikna for dentalar, for å vere i stand til å skrive sanskrit.

Konsonantskjema

endre

Det tibetanske skriftsystemet består av 30 konsonantar, som etter lingvistiske kriteria kan bli ordna på denne måten (dermed er dei også ordna i sorteringsrekkjefølgje, eller «alfabetisk» viss dei blir lese line for line:

Det tibetanske konsonantskjemaet
Spalte 1 Spalte 2 Spalte 3 Spalte 4
Line 1 K    ཀ KH    ཁ G    ག NG   ང
Line 2 C    ཅ CH   ཆ J    ཇ NY   ཉ
Line 4 T    ཏ TH   ཐ D    ད N    ན
Line 5 P    པ PH   ཕ B    བ M    མ
Line 6 TS   ཙ TSH  ཚ DS   ཛ W    ཝ
Spaltane gjeld berre hit
Line 7a ZH   ཞ Z    ཟ '    འ
Line 7b Y    ཡ R    ར L    ལ
Line 8 SH   ཤ S    ས H    ཧ A    ཨ

Kommentarar til den manglande line 3 står nedanfor under avsnittet om framandord.

Vokalteikn

endre

Vokalane i tibetansk er a, i, u, e, o. Som i andre indiske skriftsystem inneheld kvart konsonantteikn ein inherent a, og dei andre vokalane er uttrykt med diakritiske teikn, slik: ཀ ka, ཀི ki, ཀུ ku, ཀེke, ཀོ ko. Det tibetanske skriftspråket skil ikkje mellom lang og kort vokal, bortsett frå i lånord frå sanskrit, som er transkribert på ein spesiell måte.

Staving

endre

Grunneininga i den tibetanske ortografien er stavinga, som i skrifta alltid blir avslutta med eit stavingsslutteikn (tsheg). Teiknet ser ut som ein liten likesida trekant (med spissen ned) (་), eller som ein T.

I translitterering av tibetansk blir tsheg ikkje vist direkte, men som bindestrek eller ordslutt (mellomrom, skiljeteikn).

Inni stavinga (dvs. mellom to tsheg-teikn, eller frå tekststart til første tsheg) står den skriftlege framstillinga av stavinga, som består av eit konsonantteikn for stavingsframlyden, vokalen (anten eit diakritisk teikn eller inherent a for stavingskjerne) og eventuelt eit nytt konsonantteikn for stavingsutlyd. Konsonantar i utlyd har ikkje vokal etter seg (og ikkje inherent vokal), noko som går fram av tsheg-teiknet.

Framlyd

endre
 
Mantraet «om mani padme hum» med tibetanske bokstavar i ulike fargar.

Av dei 30 konsonantane er det mogleg å danne fleire ulike grafem med hjelp av subskripsjon (underskriving), superskripsjon (overskriving) og preskripsjon (framforskriving), og ulike samanskrivingar. Alle dei 5 vokalane kan kome etter desse grafema. For å illustrere blir grunnbokstaven (som får ein sub-, super- eller preskript etter seg) skrive med stor bokstav.

Subskripsjon

endre

Bokstavane y, r og l kan bli skrive under mange grunnbokstavar i stavingsutlyd, dermed endrar y og r form. (l held på forma si, men blir litt mindre.)

  • Dei 7 grafema med subskribiert y (dei blir kalla ya btags) blir translitterert ky, khy, gy, py, phy, by og my.
  • Dei 14 grafema med subskribiert r (ra btags) blir translitterert kr, khr, gr, tr, thr, dr, nr, pr, phr, br, mr (som del av grafemet smr), shr, sr og hr.
  • Dei 6 grafema med subskribiert l ( la btags) blir translitterert kl, gl, bl, zl, rl og sl.
  • Grunnbokstavane c, ch, j og ny og ts, tsh, ds og w kan ikkje få subskript.

Superskripsjon

endre

Bokstavane r, l og s kan bli skrive over mange grunnbokstavar i stavingsutlyd, mange av dei kan også få ulike subskrberte konsonantar. Dermed endrar r form, l og s blir litt mindre. Desse superskripta kjem borti hovudlina, og grunnbokstavane blir skrive litt under lina.

  • Superskribert r (ra mgo) dannar grafema rk, rg, rng, rj, rny, rt, rd, rn, rb, rm, rts og rds. Grunnbokstavane k, g og m kan også få ein subskriberte y. Hos rk, rg, rn og rm setzt sich der senkrechte Teil des Superskripts in einer entsprechenden Linie des Grundbuchstaben fort. Bei rny er die Gestalt des r fast unverändert, überall sonst ähnelt sie dem lateinischen T.
  • Superskribert l ( la mgo) dannar grafema lk, lg, lng, lc, lj, lt, ld, lp, lb og lh. Dei kan ikkje ta subskript.
  • Superskribert s ( sa mgo) dannar grafema sk, sg, sng, sny, st, sd, sn, sp, sb, sm og sts. Grunnbokstavane k, g, p, b og m kan ta subskript y og r. No og då finn vi også snr.
  • Med unntak av lh har grunnbokstavane som kjem etter w i sorteringsrekkjefølgja (nemleg zh, z, ’, y, r, l, sh, s, h og «konsonantisk a») ikkje superskript.

Preskripsjon

endre

I visse tilfelle kan bokstavane g, d, b, m og ’ bli sett før grunnbokstaven i framlyd. Denne grunnbokstaven kan også få ulike super- og subskript. Dei preskriberte bokstavane er uforandra i storleik og form. I translitterasjon blir preskriberte konsonantar sett til venstre for grunnbokstaven:

  • Preskribert g kan stå før desse grunnbokstavane (som alle kan ha super- og subskript): c, nz, t, d, n, ts, zh, z, y, sh og s. Dermed må g til grunnbokstaven y bli translitterert som «g.y» for «gy» utan punktum betyr grunnbokstav g med subskribiert y.
  • Preskribert d kan stå før desse grafema: k, g, p, b (alle fire kan også ha y eller r som subskript), ng, m og ny. Det er umogleg å ha grunnbokstav med preskript d viss han har superskript.
  • Preskribert b kan stå før desse grafema: k (y r l), rk (y), sk (y r), g (y r), rg (y), sg (y r), rng, sng, c, rj, rny, sny, t, rt, lt, st, d, rd, sd, rn, sn, rts, sts, rds, zh, z (l), rl, sh og s (l). I parantes står dei subskripta som kan (men ikkje må) stå til grunnbokstaven. For brl er r grunnbokstav, for berre b kan stå som preskript for ein grunnbokstav som har ein super- eller subskript på same tid.
  • Preskribert m kan stå før kh, g, ng, ch, j, nz, th, d, n, tsh og ds. kh og g kan også ta subskript y eller r.
  • a chung (’) kan stå som preskript før alle grunnbokstavane i spalte 2 og 3 ( kh, g, ph og b kan også ha subskript y og r) og før thr og dr.

Tibetansk skrift i Unicode

endre

Tibetansk skrift er representert i Unicode, skriftteikna har desse kodeverdiane (tittelen over kolonnane er siste siffer i talverdien, dei to første teikna på første line har t.d. talverdi F100, F101)

    0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
F00   ༀ ༁ ༂ ༃ ༄ ༅ ༆ ༇ ༈ ༉ ༊ ་ ༌ ། ༎ ༏
F10   ༐ ༑ ༒ ༓ ༔ ༕ ༖ ༗ ༘ ༙ ༚ ༛ ༜ ༝ ༞ ༟
F20   ༠ ༡ ༢ ༣ ༤ ༥ ༦ ༧ ༨ ༩ ༪ ༫ ༬ ༭ ༮ ༯
F30   ༰ ༱ ༲ ༳ ༴ ༵ ༶ ༷ ༸ ༹ ༺ ༻ ༼ ༽ ༾ ༿
F40   ཀ ཁ ག གྷ ང ཅ ཆ ཇ ཈ ཉ ཊ ཋ ཌ ཌྷ ཎ ཏ
F50   ཐ ད དྷ ན པ ཕ བ བྷ མ ཙ ཚ ཛ ཛྷ ཝ ཞ ཟ
F60   འ ཡ ར ལ ཤ ཥ ས ཧ ཨ ཀྵ ཪ ཫ ཬ ཭ ཮ ཯
F70   ཰ ཱ ི ཱི ུ ཱུ ྲྀ ཷ ླྀ ཹ ེ ཻ ོ ཽ ཾ ཿ
F80   ྀ ཱྀ ྂ ྃ ྄ ྅ ྆ ྇ ྈ ྉ ྊ ྋ ྌ ྍ ྎ ྏ
F90   ྐ ྑ ྒ ྒྷ ྔ ྕ ྖ ྗ ྘ ྙ ྚ ྛ ྜ ྜྷ ྞ ྟ
FA0   ྠ ྡ ྡྷ ྣ ྤ ྥ ྦ ྦྷ ྨ ྩ ྪ ྫ ྫྷ ྭ ྮ ྯ
FB0   ྰ ྱ ྲ ླ ྴ ྵ ྶ ྷ ྸ ྐྵ ྺ ྻ ྼ ྽ ྾ ྿
FC0   ࿀ ࿁ ࿂ ࿃ ࿄ ࿅ ࿆ ࿇ ࿈ ࿉ ࿊ ࿋ ࿌ ࿍ ࿎ ࿏
FD0   ࿐ ࿑ ࿒ ࿓ ࿔ ࿕ ࿖ ࿗ ࿘ ࿙ ࿚ ࿛ ࿜ ࿝ ࿞ ࿟
FE0   ࿠ ࿡ ࿢ ࿣ ࿤ ࿥ ࿦ ࿧ ࿨ ࿩ ࿪ ࿫ ࿬ ࿭ ࿮ ࿯
FF0   ࿰ ࿱ ࿲ ࿳ ࿴ ࿵ ࿶ ࿷ ࿸ ࿹ ࿺ ࿻ ࿼ ࿽ ࿾ ࿿

Sjå også

endre

Kjelder

endre

Bakgrunnsstoff

endre
Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Tibetansk_skrift&oldid=3461691»