Austersjøfinsk lydhistorie

Austersjøfinsk lydhistorie er lydhistoria til dei austersjøfinske språka, ein viktig del av den austersjøfinske språkhistoria.

Dei austersjøfinske språka er ei klårt avgrensa gruppe nærskylde språk, og hovudtrekka i den austersjøfinske lydhistoria har vore klår lenge. Det er likevel framleis opne spørsmål, som t.d. den interne klassifiseringa av språkfamilien, noko som lydhistoria kan gje svar på.

Vokalane

Vokalsystema skil seg frå kvarandre i trykksterk (første) og trykklett staving, så vi ser på dei kvar for seg.

Vokalane i første staving

Korte vokalar

For å rekonstruere vokalsystemet i uraustersjøfinsk samanliknar vi samsvaret mellom ulike ord i dei austersjøfinske språka, og i tillegg også tilsvarande ord i dei andre greinene av uralsk. Ein slik rekonstruksjon er framstilt av Kaisa Häkkinen (1985:52ff), og det er hennar framstilling denne presentasjonen bygger på.

Häkkinen sett opp følgjande ordformer som representantar for dei korte vokalane i austersjøfinsk:

Kort *i ( < *ilma)

Austersjøfinsk			Andre uralske språk
finsk	ilma	luft	nordsamisk	albmi	luft
karelsk	ilma	luft	komi	jen	gud
votisk	ilma	luft	udmurtisk	in	himmel
estisk	ilm	luft	mansisk	ēləm	luft
livisk	īlma	verd	hantisk	itəm	luft

Som andre døme reknar Häkkinen opp finsk ikä "alder", imeä, "suge", itse "sjølv", kivi "stein", nimi "namn", pilvi"sky" og silmä "auge".

Kort *e ( < *elä-)

Austersjøfinsk			Andre uralske språk
finsk	elää	leve	nordsamisk	eallit	leve
karelsk	eleä	leve	austmarisk	ilaš	leve
vepsisk	el´ädä	leve	komi	ovni̮	leve
votisk	elǟ	leve	udmurtisk	uli̮ni̮	leve
estisk	elada	leve	mansisk	jalt-	bli betre
livisk	je´llə̑	leve	hantisk	jĕlpəɣlä	vakne til liv
			ungarsk	él	leve
			nenetsisk	jīl´ē-	leve

Som andre døme reknar Häkkinen opp finsk enä oppr. tyding: "stor", kehä "ring, omkrins", keri(tuohi) "neverrull", mennä "dra av garde", pelätää "bli redd", pesä "reir", vesi "vatn", vetää" "dra".

Kort *ä ( < *käte)

Austersjøfinsk			Andre uralske språk
finsk	käsi	hand	nordsamisk	giehta	hand
karelsk	käzi	hand	erzja	ked´	hand
vepsisk	käźi	hand	austmarisk	kit̮	hand
votisk	čäsi	hand	komi	ki	hand
estisk	käzi	hand	udmurtisk	ki	hand
livisk	ke´iž	hand	mansisk	kāt	hand
			hantisk	ket	hand
			ungarsk	kéz	hand

Som andre døme på opphavleg kort ä i reknar Häkkinen opp finsk jänne "sene", jää (< *jäŋe-) "is", nähdä "sjå", pää (< päŋe). täi "lus" og väki oppr. "kraft".

Kort *ü ( < *sükśe)

Austersjøfinsk			Andre uralske språk
finsk	syksy	haust	nordsamisk	čakča	haust
karelsk	sükšü	haust	erzja	śokś	haust
vepsisk	sügüz	haust	austmarisk	šə̑žə̑	haust
votisk	süčüzü	haust	udmurtisk	siźi̮l	haust
estisk	sügis	haust	mansisk	takwəs	haust
livisk	si´kš	haust	hantisk	sĕkwəs	haust
			ungarsk	ösz	haust

Som andre døme på opphavleg kort ü i finsk reknar Häkkinen opp finsk kynsi "nagl", nysi "skaft" (på arbeidsreidskap), sydän "hjarte", syli "fang", sylki "spytt", sysi (i dag som forledd i t.d. sysimusta "heilt svart"), tymä "lim".

Kort *u ( < *pure)

Austersjøfinsk			Andre uralske språk
finsk	purra	bite	nordsamisk	borrat	ete
karelsk	purra	bite	erzja	poŕems	bite
vepsisk	purda	bite	austmarisk	puraš	bite
votisk	purra	bite	komi	purni̮	bite
estisk	pureda	bite	udmurtisk	puri̮ni̮	bite
livisk	pu´rrə̑	bite	mansisk	pur-	bite
			hantisk	părDa	bite

Som andre døme på opphavleg kort u i finsk reknar Häkkinen opp finsk kulkea "vandre", lukea "lese" pura "meisel", tuli "eld" og tuntea "kjenne".

Kort *o ( < *voje "feitt")

Austersjøfinsk			Andre uralske språk
finsk	voi	smør, feitt	nordsamisk	vuodja	smør, feitt
karelsk	voi	smør, feitt	erzja	oj	smør, feitt
vepsisk	voi	smør, feitt	austmarisk	üj	smør, feitt
votisk	ve̮i	smør, feitt	komi	vi̮j	smør, feitt
estisk	või	smør, feitt	udmurtisk	ve̮j	smør, feitt
livisk	vui	smør, feitt	mansisk	uj	smør, feitt
			hantisk	uj	smør, feitt
			ungarsk	váj	smør, feitt

Som andre døme på opphavleg kort o i finsk reknar Häkkinen opp finsk koivu "bjørk", kolme "3" kota "gamme", olla "å vere", otava "laksegarn" og polvi "kne".

Kort *a ( < *maksa "lever")

Austersjøfinsk			Andre uralske språk
finsk	maksa	lever	umesamisk	müeksee	lever
karelsk	makša	lever	erzja	makso	lever
vepsisk	maks	lever	austmarisk	mokš	lever
votisk	mahsa	lever	komi	mus	lever
estisk	maks	lever	udmurtisk	mus	lever
livisk	maksà	lever	mansisk	mājt	lever
			hantisk	muXət	lever
			ungarsk	máj	lever
			nenetsisk	mi̮d	smør, feitt

Som andre døme på opphavleg kort a i finsk reknar Häkkinen opp finsk ala "ned", antaa "gje" kala "fisk", pala "ein bit", sala "hemmeleg" og varis "kråke".

I tillegg til desse vokalane finst det i finsk og fleire andre austersjøfinske språk kort ö. Orda med ö har ikkje samsvar i dei andre greinene av den uralske språkfamilien, så konklusjonen er at ö er ein yngre vokal i språksystemet.

Lange vokalar og diftongar

Dei lange vokalane i, u går attende til lange vokalar i dei andre uralske språka. Det same gjer vokalane e, o, dei har vorte diftonger til ie, uo i dei fleste austersjøfinske språka. Dei austersjøfinske språka har også felles ord med dei lange vokalane ü, ä, ä, men for desse orda har ikkje orda i slektspråka lang vokal. Framstillinga byggjer på Häkkinen 1985:54ff.

Lang *i ( < *vīte "fem")

Austersjøfinsk			Andre uralske språk
finsk	viisi	fem	nordsamisk	vihta	fem
karelsk	viisi	fem	erzja	vet´e	fem
vepsisk	viž	fem	austmarisk	vič	fem
votisk	vīsi	fem	komi	vit	fem
estisk	viis	fem	udmurtisk	vit´	fem
livisk	viž	fem	mansisk	at	fem
			hantisk	wet	fem
			ungarsk	öt	fem
			nenetsisk	ju´	ti

Det er ikkje mange ord som er rekonstruert med lang ī, to er likevel piiri "ring, omkrins" og niini.

Lang *u ( < *kūle- "høyre")

Austersjøfinsk			Andre uralske språk
finsk	kuulla	høyre	nordsamisk	gullat	høyre
karelsk	kuule-	høyre	erzja	kul´ems	høyre
vepsisk	kulda	høyre	austmarisk	kolaš	høyre
votisk	kūlla	høyre	komi	ki̮vni̮	høyre
estisk	kuulda	høyre	udmurtisk	ki̮li̮ni̮	høyre
livisk	kūl	høyre	mansisk	Xūli	høyre
			hantisk	Xutta	høyre
			ungarsk	hall (?)	høyre
			nenetsisk	Xā (?)	øyre

Andre ord med lang *ū er kuusi "seks", muu "annan", tuuli "vind", uuhi.

Lang *e ( < *kēle- "tunge")

Austersjøfinsk			Andre uralske språk
finsk	kieli	språk, tunge	nordsamisk	giella	språk
karelsk	kieli	språk, tunge	erzja	kel´	tunge
vepsisk	kel´	språk, tunge	austmarisk	kə̑l	streng
votisk	čēli	språk, tunge	komi	ki̮v	språk
estisk	keel	språk, tunge	udmurtisk	ki̮l	språk
livisk	kēl´	språk, tunge	sørmansisk	kelä	høyre
			hantisk	ket	høyre
			ungarsk	śie	høyre
			nenetsisk	Xā (?)	øyre

Det er ein gammal lang *ē også i liemi, ‘kjøttkraft’, mieli, ‘sinn’, niella, ‘svelgje’, pieli.

Lang *o ( < *ńōle, ‘pil’)

Austersjøfinsk			Andre uralske språk
finsk	nuoli	pil	nordsamisk	njuolla	pil
onegakarelsk	nuoli	pil	erzja	nal	pil
estisk	nool	spil	austmarisk	nölö	pil
livisk	nùol	pil	komi	ńev	pil
			udmurtisk	ńe̮l	pil
			sørmansisk	ńāl	pil
			hantisk	ńot	pil
			ungarsk	nyíl	pil
			nenetsisk	tūńńu	børse (eld + pil)

Det er ein gammal lang *ō også i kuolla, ‘døy’, nuolla, ‘sleike’, suoli, ‘tarm’, suoni, ‘sene’.

I tillegg til desse fire vokalane har dei austersjøfinske språka også ord med lang *ā, *ǟ, *ǖ, *ȫ. I og med at orda er felles for alle dei austersjøfinske språka må lydutviklinga som har ført til dei lange vokalane gå attende til tida då austersjøfinsk var eitt språk. Attom dei lange vokalane er det fleire språklege endringar, dei fleste av dei er vokalisering av *j, *v og *ŋ.

tyding	finsk	estisk	urfinsk-samisk	erzja
lår	sääri	sär	*säjer	śejer
hoggorm	kyy	küü	*küje	kuj
ete	syö-	söö	söv < seve	sevems
arbeid	työ	töö	töv < teve	t´ev
måne	kuu	kuu	*kuŋe	kov
mus	hiiri	hiir	*šiŋere	čejer

Dei austersjøfinske språka har fleire diftongar. Diftongane ie, üö, uo er resultat av diftongering av lang ē, ō, ū. Dei er ikkje diftongert i alle dei austersjøfinske språka, så denne utviklinga må vere frå etter at språka skilde seg frå kvarandre. Diftongar som sluttar på trong vokal er på si side fells for alle dei austersjøfinske språket.

Denne tabellen viser au og ei, den første, hauta "grav", frå eit germansk lån *sauþa "grop" (jf. det norske stadnamnet Sauda), og i det andre, seitsemän "sju" går diftongen ei attende til eŋ (jf. urf. *śeŋ́će).

Språk	"grav"	"sju"
finsk	hauta	seitsemän
karelsk	hauda	seiččemän
vepsisk	haud	śeič́č́emän
votisk	auta	seicē
estisk	haud	seitse
livisk	ōda	seìs

Frå uraustersjøfinsk til dei moderne språka

På bakgrunnen av samanstilling ovafor kan vi rekonstruere dette vokalsystemet for uraustersjøfinsk, dvs. det felles urspråket for austersjøfinsk og samisk :

	Korte vokalar			Lange vokalar
Høg	i	ü	u	i:	u:
Mid	e		o	e:	o:
Låg	ä		a

Som vi har sett har vi for både dei korte vokalane i, e, ä, y, u, o, a og for dei lange vokalane ī, ē, ō, ū funne tilsvar i dei andre uralske språka. Dei er også felles for dei austersjøfinske språka. Diftongar der andre vokal er trong kjem frå lånord eller frå vokal + konsonant-samband. Resultatet for dei moderne språka blir altså slik.

	Korte vokalar			Lange vokalar			Diftongerte lange vok.
Høg	i	y	u	i:	y:	u:	ie	yö	uo
Mid	e	ö	o	e:	ö:	o:
Låg	ä		a	ä:		a:

Vokalane i andre staving

For ur-finsk-samisk kan vi rekonstruere vokalsystemet for andre stavinga i ordet:^[1]

	Vokalar
Mid	e	o
Låg	ä	a

Konsonantane

Konsonantane i det finsk-samiske urspråket

For å rekonstruere konsonantsystemet i austersjøfinsk går vi gjennom dei ulike konsonanttypane i dei ulike språka.

Lukkelydar

Lukkelydane p, t, k er uforandra i dei fleste språka (estisk -b- representerer standardortografien, uttale er [p]).

*p- ( < *pesä "reir), *-p- (< śepä "hals")

Initial konsonant				Konsonant mellom vokalane
finsk	pesä	nordsamisk	beassi	finsk	sepä	nordsamisk	čeabet
karelsk	pesä	erzja	pize	karelsk	šepä	erzja	śive
vepsisk	pezä	austmarisk	pə̑žaš	vepsisk	śeba	austmarisk	šüj
votisk	pesä	komi	poz			komi	śi̮li
estisk	pesa	udmurtisk	puz	estisk	seba	udmurtisk	si̮l
livisk	pjezà	mansisk	pit´i	livisk	sebà	mansisk	sip
		hantisk	pĕl			hantisk	sapet
		ungarsk	fészek			ungarsk
		nenetsisk	pid´e			nenetsisk

Andre ord med opphavleg initial p er finsk pala, ‘bit’, palaa, ‘brenne’, panna, ‘setje’, pelätä, ‘frykte’, perä, "bak’, pii, ‘tann, rivetind’, pilvi ‘sky’, poika ‘gut’. p mellom vokalar finst i finsk hupa, ‘udryg, sløsaktig’, kupinas, ‘symjeblære’, repo, ‘rev’, sopa, ‘klesdrakt’.

*t- (< tälvä, "vinter"), *-t- (< kota, ‘hytte, gamme’)

Initial konsonant				Konsonant mellom vokalane
finsk	talvi	nordsamisk	dálvi	finsk	kota	nordsamisk	goahti
karelsk	talvi	erzja	t´el´e	karelsk	koda	erzja	kudo
vepsisk	tal´v	austmarisk	tele	vepsisk	koda	austmarisk	kuđo
votisk	talvi	komi	te̮v	votisk	kota	komi	kola
estisk	talv	udmurtisk	tol	estisk	koda	udmurtisk	kuala
livisk	tōla	mansisk	tāl	livisk	kuodà	mansisk
		hantisk	tĕtə			hantisk	Xot
		ungarsk	tél			ungarsk	ház

Andre ord med initial t er te "dokker", touko "vår", tuli "eld", tuntea "kjenne, føle", tuoda "bringe", tyvi "rot", täi "lus". t mellom vokalar har vi i finsk pata "gryte", sata "hundre", vetää "dra".

*k (< kakta, "2"), *-k- (< joke, "elv")

Initial konsonant				Konsonant mellom vokalane
finsk	kaksi	nordsamisk	guokti	finsk	joki	nordsamisk	johka
karelsk	kakši	erzja	kavto	karelsk	kogi	erzja	Jov (stadnamn)
vepsisk	kakś	austmarisk	kok	vepsisk	d´ögi	austmarisk	-
votisk	kahsi	komi	kik	votisk	je̮či	komi	ju
estisk	kaks	udmurtisk	kik	estisk	jõgi	udmurtisk	ju-
livisk	kakw	mansisk	kit´	livisk	jo´G	mansisk	jā
		hantisk	kĕt			hantisk	jŏɣən
		ungarsk	két			ungarsk	-jó
		nenetsisk	śid´e			nenetsisk	jaXā

Gamle uralske ord på k- er det mange av, t.d. finsk kala, ‘fisk’, kantaa, ‘bere’, kehä, ‘ring’, kieli, ‘tunge, språk’, kivi, ‘stein’, kolme, ‘3’, kota, ‘gamme’, kuolla, ‘døy’, kynsi, ‘nagl’, käsi, ‘hand’. Ord med k i intervokalisk posisjon er t.d. ikä, ‘alder’, lukea, ‘lese’, taka, ‘bak’, väki, ‘folk’.

Affrikatar

*č- (< čappama, "sur"), -č- ( < kečä, "ring")

Initial konsonant				Konsonant mellom vokalane
finsk	hapan	nordsamisk	-	finsk	kehä	nordsamisk	giessat
karelsk	hapan	erzja	čapamo	karelsk	kehä	erzja	či
vepsisk	hapata	austmarisk	šop	vepsisk		austmarisk	keče
votisk	apō	komi		votisk		komi	kič
estisk	hapu	udmurtisk		estisk	keha	udmurtisk	koš
livisk	ap̀pə̑n	mansisk		livisk		mansisk

Opprinneleg č har vorte h i dei austersjøfinske språka, men falle bort i votisk og livisk.

*ć- (< ćolme, "knute"), -ć- (< ićä)

Initial konsonant				Konsonant mellom vokalane
finsk	solmu	nordsamisk	čuolbma	finsk	isä	nordsamisk	áhčči
karelsk	šolmu	erzja	śulmo	karelsk	izä	erzja	oćä "fars eldre bror"
vepsisk	sol´m	austmarisk		vepsisk	ižä	austmarisk	iza
votisk	selmu	komi		votisk	izä	komi
estisk	solm	udmurtisk		estisk	isa	udmurtisk	koš
livisk	suol̄ḿ	mansisk		livisk	izà	mansisk	niśśè

Opprinneleg ć har vorte s initialt i dei austersjøfinske språka. Mellom vokalar har ć vorte s, men i aust og sør z. I samisk har ć vorte til č.

Sibilantar

*s- (< süle, "fang"), -s- ( < *pesä)

Initial konsonant				Konsonant mellom vokalane
finsk	syli	nordsamisk	salla	finsk	pesä	nordsamisk	beassi
karelsk	šüli	erzja	sel´	karelsk	pesä	erzja	pize
vepsisk	sül´	austmarisk	šülö	vepsisk	peza	austmarisk	pə̑žaš
votisk	süli	komi	si̮v	votisk	pesä	komi	poz
estisk	süli	udmurtisk	sul	estisk	pesa	udmurtisk	puz
livisk	si´l´	mansisk	tal	livisk	piezà	mansisk	pit´i

Ord på s- er t.d. sala, ‘hemmeleg’, soutaa, ‘å ro’, suoni, ‘åre’ og suvi ‘(for)sommar’. Intervokalisk -s- er t.d. kesä ‘sommar’, kuusi ‘gran’.

*ś- (< śilmä, "auge"), -ś- ( < *kuśV "spørje")

Initial konsonant				Konsonant mellom vokalane
finsk	silmä	nordsamisk	čalbmi	finsk	kysyä	nordsamisk	gahččat
karelsk	šilmä	erzja	śel´me	karelsk	küšüö	moksja	kiźəft´ms
vepsisk	silm	austmarisk	šińča	vepsisk	küzuda	austmarisk	-
votisk	silmä	komi	śin	votisk	čüsüä	komi	-
estisk	silm	udmurtisk	śin	estisk	küsida	udmurtisk	-
livisk	sīlma	mansisk	sam	livisk	ki´zzə̑	mansisk	-

Ord med opprinneleg ś er m.a. suu, ‘munn’, sydän, ‘hjarte’, sylkeä ‘å spytte’.

Uraustersjøfinsk til dei moderne språka

På bakgrunn av dei nære slektspråka samisk og mordvinsk er det mogleg å rekonstruere dette konsonantsystemet, notert med det finskugriske fonetiske alfabetet.

Lab	Alv	Pal	Retr	Vel
p	t			k
		ć	č
	s	ś	š
	δ	δ´
v				j
m	n	ń		ŋ
	l	l´
	r

I finsk har s og ś vorte s, men š har vorte h. Her er slektspråka meir konservativ: s, ś, š er bevart i både dei mordvinske og permiske språka.

Nasalar

I utgangspunktet har det vore fire nasalar, *m, *n, *ń, *ŋ. Av desse er dei to første bevart. Palatal *ń har falle saman med *n, mens *ŋ har falle bort i alle andre posisjonar enn foran k, slik at det i dag er meir

*m-/*-n- (< mene-, "gå, dra")

finsk	mennä	nordsamisk	mannat
karelsk	männä	austmarisk	mijaš
vepsisk	mändä	komi	munni̮
votisk	mennä	udmurtisk	mi̮ni̮ni̮
estisk	minna	mansisk	mini
		khantisk	menta

Andre ord er t.d. maksa, ‘lever’, miniä, ‘svigerdotter’, muna, ‘egg’.

*n-/*-m- (< *nime, "namn")

finsk	nimi	nordsamisk	namma
karelsk	ńimi	erzja	l´em
vepsisk	nimi	austmarisk	lüm
votisk	nimi	komi	ńim
estisk	nimi	udmurtisk	ńim
livisk	ni'm	mansisk	nam

Ord med opprinneleg -m- er m.a. emä "mor", imeä "suge", suomu "fiskeskjell". Ord på *n- er neiti "ungjente", nysi "skaft på verkty" og nähdä "å sjå".

*ń- (< *ńele, "svelgje")

finsk	niellä	nordsamisk	njiellat
karelsk	ńiellä	erzja	ńil´ems
votisk	nēllä	austmarisk	nelaš
estisk	neelda	komi	ńi̮kavni̮
livisk	nielə̑	udmurtisk	ńi̮li̮ni̮
		mansisk	ńalt
		ungarsk	nyel (<ny> = ń)
		nenetsisk	ńāllā

Ord med opprinneleg ń- er m.a. neljä "4", nuoli "pil", nuolla "sleike".

*-ŋ- (< *jäŋe, "is")

finsk	jää	nordsamisk	jiekŋa
karelsk	jeä	erzja	ej
vepsisk	d´a	austmarisk	ij
votisk	jǟ	komi	ji
estisk	jää	udmurtisk	je̮
livisk jeì		mansisk	jāŋk
		khantisk	jeŋk
		ungarsk	jék

Ord med opprinneleg *-Ŋ- er m.a. kuu (< *kuŋe) "måne", pii (< piŋe) "flint".

Moderne finsk

Moderne finsk har gått gjennom fleire endringar, og har mista både palatale og retroflekse konsonantar:

Lab	Alv	Vel	Far
p	t/d	k
	s		h
v		j
m	n	ŋ
	l
	r

Fotnotar

↑ Korhonen 1988:271

Litteratur

Häkkinen, Kaisa 1985: Suomen kielen äänne- ja muotorakenteen historiallista taustaa. Åbo: Finska institutionen vid Åbo akademi.
Kallio, Petri (2006): Suomen kantakielten absoluuttista kronologiaa^{[daud lenkje]} Virittäjä 110. Summary: On the absolute chronology of proto-languages of Finnish.
Kallio, Petri (2014). "The Diversification of Proto-Finnic". In Ahola, Joonas; Frog (red.). Fibula, Fabula, Fact: The Viking Age in Finland (Studia Fennica Historica 18). Helsinki, Finland: Finno-Ugric Society.
Kettunen, Lauri (1960). "Suomen lähisukukielten luonteenomaiset piirteet". Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia. 119.
Korhonen, Mikko 1988: The history of the Lapp language. Sinor, Denis: The Uralic languages. Description, history and foreign influences]. Leiden: E.J. Brill. s. 264-278.
Laakso, Johanna (2001). "The Finnic languages: Typology and contact". I Dahl, Ö.; Koptjevskaja-Tamm, M. (red.). The Circum-Baltic languages. Volume I: Past and Present. Amsterdam: John Benjamins.
Laanest, Arvo (1982). Einführung in die ostseefinnischen Sprachen (in German). Translated by Laanest. Hamburg: Buske.
Sammallahti, Pekka (1977). Suomalaisten esihistorian kysymyksiä. Virittäjä: 119–136.
Viitso, Tiit-Rein (1998). "Fennic". I Abondolo, Daniel (red.). Uralic languages. Routledge.

[1] Korhonen 1988:271

[1]