Ranværing

Ranværing(smål) eller Nord-helgelandsk er dei tradisjonelle nordnorske målføra på indre Nord-Helgeland, i området kring Ranfjorden, i Hemnes kommune, i Elsfjord sokn i Vefsn kommune, og sør i Beiarn kan òg dialekta reknast som ranværing, i og med at mange av gardane der vart rydda av folk frå andre sida av Saltfjellet. Dialekta har overraskande mange austlege preg, noko som skil det frå vefsnmålet i sør, som har fleire vestnorske målmerke. Då Norsk Jernverk opna i Mo i Rana på 50-talet, førte det til mykje innflytting. Dialekta kom i kontakt med andre dialekter, og mange av særprega fall bort. Det er difor det i dag er so stor skilnad på målet kring byen og målet i tettstadene og bygdene inne i landet.

Målmerke

Dialekten framstår tydeleg som ein nordnorsk dialekt, med

• Høgtone. Tonefallet byrjar høgt, og dett mot slutten av setninga.
• Halvhogging (apokope). Tonlette stavingar fell bort i ymsande mon.
• Fleirtal av inkjekjønnsord har endinga -an: husan, eplan
• J-klang (palatalisering) av n, l, t og d i visse samanhengar.

Sjølv om nordnorske målføre oftast vert rekna blant vestnorske målføre, har ranværingsmålet fleire austnorske målmerke enn det som er vanleg i nordnorsk elles.

• Tjukk-l av både rd og l, slik at orda stol og bord rimer.
• Spor av jamvektregelen både i sterke hankjønnsord og i infinitiv.

Uttale

Ranværingsmålet har ein del "mellomvokalar" i ulike samanhengar. Vokalen ò vert ofte skildra som "ein ø som går mot å". Døme på vokalen finst i setninga lòppa hòppa i tròppa. Målføret har ein annan vokal som ofte vert avteikna med œ, og er skildra som "en ø som går mot æ". Han finst i setninga båt'n sœkk i rœk og fœk. Før palatale ljodar er det vanleg at o-vokalen vert diftongisk, t.d. tròullj og òunnj (nn. troll og onn). Ljoden som er avteikna med -ggj- ymsar mykje i dialekta. I sør fell han ofte i hop med kj-ljoden, medan han held seg som ein slags palatal d i nord. Difor heiter det helst veddje for "vegger" i Nord-Rana, men vekje i sør.

Verb

Det tradisjonelle målet har spor etter kløyvd infinitiv. Det vil seia at verb som på gamalnorsk hadde kort vokal og kort konsonant i rotstavinga (t.d. vita, baka, moka, fara) held på a-endinga, medan alle andre verb har apokope i infinitiv (t.d. hør', finn', kast', frå gn. høyra, finna, kasta). Døme på verb med kløyvd infinitiv i ranværingsmålet er å prata, å raga (sjangla), å moka, å vea (vassa), å bala (streva, arbeida), å veta, å svesa (fara med laust snakk). I det meste av dialektområdet, med unntak av Nord-Rana, vert tonlett -a i stavingsutljod uttala som ein slags -æ, ofte skrive -ä i ljodskrift. Denne uttalevarianten av a-lyden finn ein att i vefsnmålet.

I sterke verb ser ein ofte eit samanfall mellom formene i infinitiv og presens, t.d. å fer (av å fara), å søv (av å sova). Elles vert sterke verb jamnt over bøygde som i standard nynorsk, utan ending i presens og med e-ending i supinum. I supinum vil vi likevel finne avvikande former som lie for 'lege' og føre for 'fare'.

Eit særdrag som ranværingsmålet ser ganske åleine ut om å ha, er at notidendinga i a-verb fell bort i notid; han kast' (nn. han kastar). Jamvektsord derimot, held stundom på endinga. Eit anna drag som er nokso særeige er at dei st-verba som har eit tilsvarande grunnverb med a-bøying, har vorte omtolka som a-verb sjølve. Døme på det er å samlest - samlesta og å jamnest - jamnesta.

Døme på verbbøying

	Infinitiv	Presens	Preteritum	Presens perfektum
Sterke verb	å far/fær	fær	fór	ha føre
	å tugg	tugg	tòugg	ha tòddje (sør: tåkje)
A-verb	å kast	kast	kasta	ha kasta
	å moka	moka	moka	ha moka
E-verb	å hør	hør	høul	ha høurt
	å byddje	byddje	bøgd	ha bøgd

Substantiv

Substantivbøyinga liknar mykje på nynorsken i dag, med få unntak. Inkjekjønnsord som i ubunden eintal endar på vokal (t.d. snøre, auga) får same fleirtsalsbøying som hankjønnsorda. Det er òg vakling i bortfallet av vokalar i bøyingsmønstera. I sør er det vanleg at fleirtal av ord som oter vert otra, men i nord vert det helst otera.

Døme på substantivbøying

	Eintal		Fleirtal
	ubunden	bunden	ubunden	bunden
Hankjønnsord	hæst	hæstn	hæsta	hæstan
	søu	søuen	søue	søuen
	lærar	lærarn	lærera	læreran
Hokjønnsord	ælv	ælva	ælve	ælven
	jømmer	jømm(e)ra	jømm(e)re	jømmern
	visa	visa	vise	visn
Inkjekjønnsord	ægg	eddje (sør: ekje)	ægg	æggan
	snøre	snøre	snøra	snøran
	øue	øue	øua	øuan

Restar av dativ kan enno høyrast i ordtak og faste vendingar, t.d. han far e på låva, der låva er dativforma av låven.

Sermerkte ord

Somme substantiv har anna kjønn enn bokmål:

ein nebb (sjeldan), ein fjøs, ei lae, ei famn, eit kai.

Eit typisk ranværingsord er t.d. kørv for "gut"

Pronomen

Personlege pronomen

		Subjekt	Objekt	Eigedom
1p. Eintal		eg	meg	minnj, mi, mena
2p. Eintal		du	deg	dinnj, di, sena
3p. Eintal	Hankjønn	han, hannj		hanjs
	Hokjønn	ho	ho, hinnja	hinnjers, hennes
	Inkjekjønn	de	de
1p. Fleirtal		vi	åss	våres
2p. Fleirtal	Vanleg	dåkk	dåkk	dåkkers
	Vyrdeleg	I	Ør	Ørs
3p. Fleirtal		di, dæm	dæm, di	deres, dæmmers

Bruken av pronomen ymsar i dialektområdet. I Hemnesberget heiter det helst alltid dæm i subjekt og objekt og dæmmers som eigeform. I eldre mål var pronomenet I - Ør - Ørs bruka i høfleg tiltale, t.d. var det vanleg folkeskikk at ein bruka pronomenet i tale med besteforeldra sine.

Spørjeord

• ke (kva)
• kem (kven)
• ker (kor)
• kefør (kvifor)
• keless’n (korleis)

Kjelder

• Hallfrid Christensen i Axel Coldevin: Rana bygdebok bind 1 (1964)