Ranværing

Ranværing(smål) eller Nord-helgelandsk er dei tradisjonelle nordnorske målføra på indre Nord-Helgeland, i området kring Ranfjorden og i dalstroka innanfor. Dialekten har både nordnorske og austnorske målmerke. Mange av særdraga er likevel svekka, spesielt omkring Mo i Rana, der var ei stor innflytting dei første tiåra etter andre verdskrigen

Ranværingsmålet i høve til nasjonale målmerke

Dialekten framstår tydeleg som ein nordnorsk dialekt, med

• Høgtone – riktignok ikkje like utprega som lenger nord
• Apokope, bortfall av mange trykklette stavingar
• Fleirtal av Inkjekjønnsord har endinga –an: husan, eplan
• Palatalisering av n, l, t og d i visse samanhengar.

Sjølv om nordnorske målføre oftast vert rekna blant vestnorske målføre, har ranværingsmålet i sterkare grad enn nokon annan nordnorsk dialekt somme austnorske målmerke:

• tjukk L både av -rð- og av -l- i mange samanhengar: stol rimar på bord.
• Spor av jamvekt både i sterke hankjønnsord og i infinitiv.

Ranværingsmålet i høve til andre nordnorske dialektar

Kartet viser fire hovudgrupper av norske dialektar. Rana ligg som ein enklave sør i området som her er teikna samanhengande gult.

Dialektane sør for Rana skil mellom sterke og svake hokjønnsord. I Rana endar hokjønnsorda på –a (eller –ä) både i ubunden og bunden form. Ranværing har tjukk L for opphavleg rð; denne forma finn vi ikkje i saltværing.

Utbreiing av ranværingsmål

Ranværing vert bruka i gamle Rana (eller Mo) prestegjeld, det vil seie i Rana og Hemnes kommunar og i Elsfjord sokn i Vefsn kommune. Sør i Beiarn kan også dialekta bli klassifisert som Ranværing, sidan mange av gardane her vart rydda av folk frå andre sida av Saltfjellet.

Språkbruken varierer mykje frå Mo i Rana og tettstadene rundt byen til bygdene inne i landet. Den store innflyttinga ved etableringa av Norsk Jernverk gjorde at mange dialektar vart blanda, og trekk som særpregar ranværingsmålet fall bort.

Verbbøying

I tradisjonell ranværing finn vi spor av kløyvd infinitiv. Infinitivar med lang rotstaving i gammalnorsk - (som bíta eller høyra) eller kort vokal pluss lang konsonant (som i finna) – har fått trykket samla på den lange rotstavinga. I ranværingsmålet har det ført til at infinitivsendinga fell bort ved apokope (å kast). Eit unntak er verb der stammen ender på J – i dei vert invinitvsendinga svekka til ein –e: (å tenkje, å hesje').

Infinitivar med stutt rotstaving i (å veta) - fekk jamvekt mellom rotstavinga og endringa, slik at vokalen ikkje vart redusert, men heldt seg som ein a (å veta). Derfor seier ranværingane ofte å moka, å prata, å raga, å vea (å vade). Denne infinitivsforma er oftare bruka i svake enn i sterke verb.

I sterke verb ser ein ofte eit sammanfall mellom formene i infinitiv og presens – å fer (av å fara), å søv (av å sova). Elles vert sterke verb jamnt over bøygde som i standard nynorsk, utan ending i presens og med e-ending i supinum. I supinum vil vi likevel finne avvikande former som lie for 'lege' og føre for 'fare'.

I svake verb fell r bort i presens i a.verb: kasta for 'kastar' . I e-verb fell ofte heile presensendinga bort - lys for 'lyser'.

Substantivbøying

Mønsteret er

ein hæst– ¹hæst’n – ²hæsta – ²hæstan

ein ²beta – ²bet’n – ²beta – ²betan

ein ²låve - ²låven - ²låva - ²låvan

ein lærar – lærarn – lærera – læreran

ei bygd – ¹bygda – ²bygde – ²bygden

ei ¹visa – ²visa – ²vise – ²visen

ei bok – boka – bøker – bøkern

eit hus – ¹huse – hus – ¹husan

eit ²eple – ²eple – ²eple – ²eplan

Dativ

Blant eldre folk finst enno dativ i levande bruk, mest på kysten, og oftast i faste uttrykk:

Han ligg i ¹båtæ, han stod på ²bakko (sjeldan og forelda), huset stod i ¹vikjen, han låg på ²hyllen, han var på ²fjellæ. Dativ vert ved slike høve styrt av preposisjonen. Ettr preposisjonane på og i vert dativ berre bruka ved påstadnemning: Han går (ombord) i båten, men han ligg i båtæ. Han fór på ¹fjelle, men var i ²fjellæ.

I gammal tid har òg dativ fleirtal vore bruka:

i holmo (i holmane, holmom), for tenaro (for tenarane, tenarom)

Sermerkte ord

Somme substantiv har avvikande genus i helgelandsmål:

ein nebb (sjeldan), ein fjøs, ei lae, ei famn, eit kai.

Orda helg, ferd, elg, elv vert tradisjonelt uttala ha£g, fa£, a£g, å£v.

Ordtilfang

Tradisjonelt ranværingsmål har mange særmerkte ord. Mange av dei vil vi finne i andre norske dialketar, andre er tatt opp frå samisk eller svensk.

Ein gut er på ranværing ein kørv.

Personlege pronomen

	1.person eintal	1.person fleirtal	2.person eintal	2.person fleirtal
Nominativ	eg	vi	du	dåkk
Akkusativ, dativ	meg	åss	deg	dåkk
Eigeform	min/mi/mett	våres	din/di/dett	dåkkers

kasus	3.person hankjøn	3.person hokjøn	3.person inkjekjøn	3.person fleirtal
Nominativ	han	ho	de	di
Eigeform	hans	hinners		deres

Spørjeord

• ke (kva)
• kem (kven)
• ker (kor)
• kefør (kvifor)
• keless’n (korleis)

Kjelder

• Hallfrid Christensen i Axel Coldevin: Rana bygdebok bind 1 (1964)