Vefsnmål

Vefsnmål eller midthelgelandsk femner dei tradisjonelle nordnorske målføra i dei midtre stròka av Helgeland, dvs. området frå Herøy på kysten til Hattfjelldal mot Svenskegrensa i aust, og området kring Vefsnfjorden og langs Vefsnavassdraget. Byen Mosjøen har hatt stor tilflytting etter Mosjøen Aluminiumsverk vart bygt, noko som har sett sterke spor på målføret.

Gamalt postkort av Haukland i Vefsn. Vefsnmålet er dialekta som vert tala i det meste av kommunane Vefsn, Grane, Hattfjelldalen, Leirfjorden, Vevelstad, Alstahaug, Herøy og den sørlege delen av Dønna.

Vefsnfjorden med Mosjøen og Vefsna-dalføret i bakgrunnen. Talemålet i Mosjøen har endra seg mykje etter at industribygginga på 50-talet kom i gang

Målmerke

Vilhjelm Riksheim skriv i avhandlinga si Ljodvokstren i Vefsnmålet at "Vefsnmålet tek på ein måte ein millomplass millom aust- og vestnorsk". Som nordnorske målføre elles har Vefsnmålet:

• Høgtone. Setninga byrjar på ein høg tone som dett mot slutten. Dette er eit målmerke nordnorsk har til sams med vestnorsk.
• Halvhogging (apokope). Orda manglar dei trykklette endestavingane i ymsande grad. Dette har nordnorsk til sams med trøndersk.
• Bunden form fleirtal av inkjekjønnsord har same ending som hankjønnsorda: husan, fjellan, nøstan.
• J-klang (palatalisering) av alveolarane n, l, t og d t.d. i mann og kall.

Vefsnmålet har mange målmerke som gjer at det skil seg ut frå andre helgelands- og nordlandsmål, mellom anna:

• Lenisering. Dette liknar bløytinga ein kjenner til frå sudvestlandet der mat og kake læt som mad og kage. Midthelgelandsmåla har frå gamalt ei liknande ovring, der stemde og ustemde konsonantar kan verta halvstemde: fad̥, mad̥, kag̊æ, ed̥æ, någ̊o.
• Ingen spor etter jamvekt. Her har både brønnøymålet i sør og ranværingsmålet i nord jamvektsformer som hara (Rana) og maga (Brønnøy). Slike ord har alltid -e i Vefsnmålet.
• Fri apokope. Der grannemåla har kategoribunden apokope, har Vefsnmålet apokope regulert av setningsrytmiske reglar. T.d. å etæ når verbet er trykksterkt, men å et' når det ikkje har tyngd i setninga.
• Skilje mellom tonelag 1 og 2, noko som ikkje finst i brønnøymålet.
• Linn hokjønsbøying. Hokjønsord som på nynorsk endar på -e (t.d. jente, veke) får i midthelgelandsmål endinga -o i bunden eintal, t.d. klokko, jento. I fleirtal får dei endingane -år og -ån, t.d. jentår, jentån.
• Dativ etter preposisjonar. Som brønnøymålet har Vefsnmålet eigne dativformer av substantiv.

Uttale

Vefsnmålet har palatalisering i ord som mann og kall, og tjukk-l både av historisk l og norrøn rð, slik at orda stol og bord rimar. I eldre tid fanst det ein spesiell l-lyd frå konsonantsambandet tl. Lyden var kjend berre i nokre få ord, t.d. tahlåt "skrøpeleg, småleg", bihlæ "lita tann" og fahlæ "fatle". Eit anna særdrag er at gamal kort e går over til a framføre tjukk-l, t.d. halg, alg, fal og val for helg, elg, ferd og verd.

Lenisering

Lenisering er eit særdrag som skil Vefsnmålet tydeleg ut frå dei andre helgelandsmåla. Lukkelydane p, t, k og b, d, g kan verta halvstemde etter vokalar, noko som liknar bløytinga i sørvestlandske målføre. Tabellen under syner kva stavingar som får samanfall. Ovringa fører til at vokalar vert lengre framfor lange stemde lukkelydar, slik at to ulike ord som rodd og rot læt likeins. For folk som ikkje har dette høyrest begge ut som rot. I tabellen under er K¹ bruka om stemde lukkelydar (/p t k/), K² bruka om stemde lukkelydar (/b d g/), og K³ bruka om leniserte lukkelydar ([b̥ d̥ g̊]).

Døme på lenisering

Austnorsk	døme	Vefsnmål	døme
VK2ː	rodd [ɾudː]	VːK3	rod̥ [ɾuˑd̥]
VːK1	rot [ɾuːtʰ]

Bymåla i Mosjøen og Sandnessjøen har lenge mangla lenisering. I dag er det berre dei eldste generasjonane, helst dei som vaks opp på bygda, som enno har lenisering i målet sitt.

Ymsing i målet

Endå om midthelgelandsmåla stort sett kan seiast å vera ein dialekt, finst det skilnader frå stad til stad. Utover Leirfjorden og kystområda er kj-lyden ein affrikat, dvs. uttala nesten som ch i engelsk church. Ein annan skilnad finst i uttalen av den opne ò-vokalen i ord som skot, lov og grofte (bregne). På innlandet er denne ein ø-lyd: skøt, løv og grøfte, medan han er ein å-lyd på kysten: skåt, låv, gråfte. På innlandet er det lang e-vokal i notid av mange sterke verb: fer, grev og dreg. På kysten har desse lang æ-vokal: fær, græv og dræg. Kystmåla har i tillegg fleire kortformer av verb og meir gjennomført dativbruk enn innlandet. Elles er språksystemet stort sett det same i heile midt-Helgeland.

Verbbøying

I motsetning til grannemåla som har statisk apokope i infinitiv, held verb ofte på infinitivsendinga i vefsnmålet. Endinga vert uttala når ordet står trykksterkt eller når det står på slutten av setninga, men når det står trykklett vert ho apokopert bort. Som dei sørlege nord-helgelandsmåla blir trykklett -a uttala som ein slags -æ. Denne lyden vert ofte skildra som ein mellomting mellom a og æ.

Trykklett stilling	Trykksterk stilling
e ska les' ei bok	e ska lesæ
no må du et' kako di	no må du etæ
ho e go å dans' vals	ho e go å dansæ

Elles fylgjer verba stort sett nynorsk mønster:

Døme på verbbøyingar

	Infinitiv	Presens	Preteritum	Presens perfektum
Sterke verb	å far(æ)	fer	fór	ha føre/fare
	å finnj(æ)	finnj	fannj	ha funnje
A-verb	å kallj(æ)	kalljæ	kalljæ	ha kalljæ
	å fløtt(æ)	fløttæ	fløttæ	ha fløttæ
E-verb	å døm(æ)	døm(e)	dømt(e)	ha dømt
	å hør(æ)	hør(e)	høul(e)	ha høurt

Utviklinga i dag går mot stadig meir apokope i infinitiv, slik at infnitivsforma alltid manglar ending. Dette gjeld særleg for bymåla.

Substantivbøying

Vefsnmålet har to ulike bøyingsmønster for hokjønsord; ei for hokjønsord som i ubunden eintal endar på -æ, og ei for hokjønsord utan slik ending.

Døme på substantivbøying

	Eintal			Fleirtal
	Ubunden	Bunden	Dativ	Ubunden	Bunden
Sterke hankjønnsord	skog	1skojen	1skojæ	2skogæ	2skogan
	søu	1søuen	1søuæ	2søue	2søuen
Svake hankjønnsord	2bakke	2bakken	2bakko	2bakkæ	2bakkan
Sterke hokjønsord	bygd	1bygdæ	1bygd'n	2bygde	2bygd'n
	år	1åræ	1år'n	2åræ	2åran
	dør	1døræ	1dør'n	2dørnæ	2dørnan
Svake hokjønsord	2vekæ	2veko	2veken	2vekår	2vekån
Sterke inkjekjønnsord	lam	1lamme	2lammæ	lamm/låmm	1lamman/låmman
	1vatn	1vatne	2vatnæ	1vatn	1vatnan
	2æple	2æple	2æplæ	2æple	2æplan
Svake inkjekjønnsord	2øuæ	2øuæ	2øuæ	2øuår	2øuån
	2jartæ	2jartæ	2jartæ	2jartæ	2jartan

Dativ

Tradisjonelt Vefsnmål har restar frå det gamalnorske kasussystemet. Dativformer av substantiv fanst etter preposisjonar, men ikkje etter verb eller adjektiv. Etter preposisjonane i og på vart dativ berre nytta ved påstadnemning, t.d. fer i skojen (fer inn i skogen) og fer i skojæ (fer inne i skogen). Dativ fleirtal fanst berre i faste uttrykk, gjerne ved stadnamn: i strøumo, i hålmo. Restar frå ubunden dativ finst i uttrykk som a nyo (av nytt), å nyo (på nytt) og a heilo (av eit heilt stykke), i tillegg til andre meir ålmenne norske uttrykk som i live.

Døme på dativ frå Far etter Fedrane av Reidar Svare:

• Han gjekk mæ knivæ i ha'nd. «Han gjekk med kniven i handa»
• Dar oppi bakko fekk n sjå ein hørd-mann så sto og haugd ve. «Der oppi bakken fekk han sjå ein hulder-mann som stod og hogg ved»
• Han låg mæ rauhuvæ på å nattæ, slik skikkjen va før i ti'n. «Han låg med raudhuve på om natta, slik skikken var før i tida.»
• Mæ-kvart va dæ så høgt at dæ song i fjellæ. «Stundom var det så høgt at det song i fjellet.»

Særmerkte ord

Somme substantiv har anna kjøn enn bokmål: ein nebb, ein fjøs, ei lae, ei famn, eit kai, eit botn

Ordtilfang

Målføregranskarar som Sigurd Kolsrud har skildra ordtilfanget i Vefsnmålet som "fornt og merkelegt". Det som truleg er meint med det er at fram til nyare tid har mange "gamle ord" halde seg i målføret. Døme på det kan vera ånnår for ski (norrønt: ǫndurr) eller måg for svigerson (norrøn: mágr). For gut og jente seier ein tradisjonelt glunt og tøus og kallj og kjæreng/kånæ for mann og kone.

Pronomen

Personlege Pronomen

		Subjekt	Objekt	Eigedom
1p. eintal		e	me	minnj, mi, mett, mennæ
2p. eintal		du	de	dinnj, di, dett, dennæ
3p. eintal	Hankjønn	hannj	hannj, '(e)n	hanjs/hass
	Hokjøn	ho	ho, 'o	hinnjes
	Inkjekjønn	dæ	dæ
	Refleksiv		se	sinnj, si, sett, sennæ
1p. fleirtal		vi	åss	vår, vårt, vår (våres)
2p. fleirtal	Vanleg	dåk(k)er, dågger, dår		dåkkers
	Vyrdeleg	I	Ør	Ørs
3p. fleirtal		di, dei		dæres

Formene hanjs, hinnjes og dæres vert ofte bytte ut med hannjes, hennjes og dæmmers i yngre mål. I bymåla har òg dæm vorte vanleg, både som subjekts- og objektsform.

Pronomenet I/Ør var tidlegare bruka i høfleg tiltale, men gjekk gradvis ut av bruk tidleg på 1900-talet. Det vart sett som vanleg folkeskikk å bruka det til besteforeldra sine t.d. Slo I ør, bæssfar? «Slo du deg, bestefar?».

I nyare tid har forma våres teke over for vår/vårt. I det tradisjonelle målføret vart dei bruka som trykksterk form, men seinare har di vorte det vanlege i alle stoder.

Peikande pronomen

Her og der heiter hér og dar. Tradisjonelt var det skilnad på nære og fjerne peikande pronomen, slik at denne vart sagt om noko som var nærme, og dannæ om noko lengre unna. Om ordet har særleg trykk eller når det står åleine utan substantiv får det endinga -næ.

Peikande pronomen

		Han- og hokjøn	Inkjekjønn	Fleirtal
Nær	Adjektivisk	denne	dette	desse
	Substantivisk	dennenæ	dettenæ	dessenæ
Fjern	Adjektivisk	dannæ	dattæ	dassæ
	Substantivisk	dannænæ	dattænæ	dassænæ

Ofte er det variasjon i vokallengda i desse orda. T.d. kann ein høyra både danæ og dannæ. I nyare tid har uttrykk som denj hær, dæ dær og di hær teke over for dei gamle peikande pronomena.

Spørjeord

Dei vanlegaste spørjeorda er ke (eldre mål: kve), kem og kor og kvar. Tradisjonelt vart kor berre bruka i tydinga korleis: «kor dæ går?». Ordet hadde mange uttalevariantar, som kår, kør og attpåtil kur, men i dag er kor einerådande. Seinare har andre spørjeord kome inne i dialekten, som korleis, korsn, kersn og keles. I eldre mål fanst formene kvarst for kvar (bm: hvor til, hvor hen), men det vanlegaste i dag e berre kor.

Målprøver

Forteljingar

Ivar Aasen var på Helgeland hausten 1846 og studerte dialektene. «Paa Kulstad havde jeg det meget behageligt, og fandt god Anledning til at samle Kundskab om Sproget». Han skreiv ned denne prøva på vefsnmål:

«Her va eingong ein Mann her inne i Vefsna i gamal Ti. Han heite Heming. Dei fortæle, at han hae ein Aannaar, eit Skie, so va saa laga, at naar’n to dæ paa Foten, saa gjekk dæ a se sjøl over Fjell, Hav aa Dalæ mæ ei aabello Drægt, berre saa Kove sto ette. Aa dæ stana ikkje, før’n sjøl ville. Eingong kom ’n vestaan-ette ifraa Brynn-Øyæ paa Skie sit. Den Tiæ ’n la’ aasta’, ha ’n Hun’n sin mæ se. Han kom paa Skie sit neføre brattast Øy-Fjelle aa va framme tre Dage før Hun’n. Daa ’n do, va dar ingjen, so tor’ bruk’ Skie, før dar va ingjen, so kunn’ styr’ dæ. Saa to dei aa la Skjie paa Kjerkje-Lofte, aa Vio vart sett i Kjerkje-Døræ. Dar segj’ dei Skie ligg, aa Vio, so e gjol a Jarn, kann ein sjaa i Kjerkje-Døræ enno.»

Boka Far etter Fedrane: Folkeminne innsamla i Vefsn er ei samling av forteljingar og segner på Vefsnmål. Forfattaren Reidar Svare bruka ein etymologisk stavemåte, slik at samanhengen med nynorsk kunne koma tydelegare fram. Difor er det ikkje alltid at stavemåten samsvarar med uttale. Eit utdrag frå boka er:

«Dæ va ein glunt her i bygden så fekk slek mon i i taus. Men ho vill kje vet a 'n. Ho ha ein annæ fyre. Før detenæ vill han hem se på tausæ. Ein gòng han va mæ Lofotæ, kom han i-lag-mæ ein runar-finn. Og så fekk 'n fi'n te å sæt gan i feskjo. Dæ va å kveld'n mæ di sat å åt, at dæ kom i gan-flogæ og flaug i feskjo. Ho flaug inn i ålbogjen, og fór att og fram inn-punn skinnæ. Dæ gjord så óblettele ondt, at feskjo børde kje. Men så fekk di tak på flogo. Di skynnæ se mæ knivæ og skar ho ut, og fekk ho på varmen. Han, trollbalgjen, så fekk fi'n te å gjer detenæ vart ein mann dæ føld óløkkæ mæ sidan.»

Ordtak

Desse ordtaka er henta frå Ordsamling frå Vefsn.

• I lågt tre e dæ lett å kom både opp og ned.
• D'e i ótid høno ska ut å skitæ.
• Dar kjem bakardag ette knakardag. (Det vert magrare)
• Dauden e vess, men dagjen e óvess.
• D'e dått og sjøllo og lango i møllo. (Det hender sjeldan)