Kvernsteinsbrota i Hyllestad

Kvernsteinsbrota i Hyllestad i Ytre Sogn er det eldste og eit av dei største produksjonsområda for kvernsteinar (møllesteinar) i Noreg, med nærare 400 steinbrot. Den naturlege føresetnaden for kvernsteinsproduksjonen var bergarten granatglimmerskifer. Steinbrota ligg frå strandsona langs Åfjorden og opp til ca. 200 moh., men dei aller fleste ligg mindre enn ein kilometer frå sjøen og næraste utskipingshamn. Produksjonen av kvernsteinar går tilbake til vikingtida, ca. 800-talet, og strekker seg heilt fram på 1900-talet. I vikingtida og mellomalderen vart kvernsteinane forma og hogd ut direkte frå fast fjell, og i fleire av steinbrota står det enno att kvernsteinar som aldri vart løyste frå berget.

Frå kvernsteinsbrota i Hyllestad

Foto: Jan-Tore Egge

Den storstilte produksjonen har sidan vikingtida bidrege til å endre det opphavlege landskapet. Fleire stader ligg steinbrot og haugar med produksjonsavfall så tett at den opphavlege topografien ikkje lenger er synleg. To utskipingshamner er også registrert. Der ligg store mengde kvernsteinar og ballaststein i sjøen, og vitnar om lastinga og lossinga som ein gong gjekk føre seg. Til saman utgjer alle spora i kvernsteinslandskapet eit unikt og omfattande kulturminne som med spor etter ei meir enn 1200 år gamal bergverksverksemd. Frå 1600-talet og framover begynte produksjonen i Hyllestad å minke. I nyare tid vart også ein ny teknologi teken i bruk i kvernsteinsbrota – utvinning ved hjelp av krut. Denne produksjonen heldt fram til 1930.

Produkta frå Hyllestad

Steinkrossen på kyrkjegarden i Loen er frå eit steinbrot i Hyllestad

Hovudproduktet frå Hyllestad var kvernsteinar til handkverner. Handkverna bestod av ein roterande overstein og ein fast understein, og ho vart driven ved hjelp av handkraft. Ved maling vart kornet helt ned i kvernauge på oversteinen, og det malne mjølet kom ut i ytterkant av kvernsteinane. Kvernsteinane vart produsert for folk flest. I mellomalderen hadde kvernsteinsbrota fått eit utvida produktspekter. I tillegg til kvernsteinar for handkverner vart også møllesteinar for vassmøller, steinkrossar og gravheller produsert. Steinkrossane frå Hyllestad finn vi i dag att langs kysten av både Sogn og Fjordane og Rogaland. Steinkrossane og gravhellene var truleg bestillingsverk og vart produsert for aktørar tilhøyrande eliten i samfunnet.

Handel og distribusjon

Inngangen til Kvernsteinsparken

Foto: Jan-Tore Egge

Kommunevåpenet til Hyllestad har kvernsteinar som motiv

Proveniensundersøkingar viser at kvernsteinar og møllesteinar frå Hyllestad hadde ein vid distribusjon, og Hyllestad var del av eit internasjonalt handelsnettverk i vikingtid og mellomalder. Fleire forliste skip med kvernsteinar og møllesteinar frå Hyllestad er registrert langs norskekysten. Hyllestadsteinane vart eksportert over stort sett heile Noreg, men også til Sverige, Danmark, Nord-Tyskland og Vesterhavsøyene. Distribusjonen starta i slutten av vikingtida, ca. 950, med ei auke inn i mellomalderen, då med Bergen som viktig stapelhamn. I nordaustlege delar av Danmark og sørvest-Sverige var kvernsteinane frå Hyllestad nærast einerådande. Steinane finst også i Hedeby/Schleswig og på Vesterhavsøyene, men i mindre grad.

Kvernsteinsparken

Kvernsteinsparken er etablert innanfor produksjonslandskapet i Hyllestad, som eit visingsområde med fokus på formidling av kvernsteinshistoria. Ein sti er lagt gjennom kvernsteinslandskapet der steinbrot med spor etter uttak av kvernstein og møllesteinar og enorme haugar med produksjonsavfall ligg tett i tett. I utkanten av steinbrota er det etablert eit aktivitetsområde der besøkande kan få demonstrert og sjølv prøve ulike aktivitetar som steinhogging, maling av korn med handkvern og å arbeide i smia. To laster med kvernsteinar frå gamle skipsforlis er stilt ut i Kvernsteinsparken. Kvernsteinsparken vart opna i 2002 av dronning Sonja.

Kvernsteinsbrota i Hyllestad som verdsarv

Kvernsteinsbrota i Hyllestad er, saman med vikingskipshaugane i Vestfold, nominerte til UNESCO si verdsarvsliste. Dei inngår som Noreg sitt bidrag i ein transnasjonal serienominasjon: Viking Age Sites in Northern Europe.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Kvernsteinsbruddet i Hyllestad» frå Wikipedia på bokmål, den 17. desember 2013, revisjon 12520851

Litteratur

• Irene Baug 2002: Kvernsteinsbrota i Hyllestad. Arkeologiske punktundersøkingar i steinbrotsområdet i Hyllestad i Sogn og Fjordane. Bergverksmuseet. Skrift nr. 22. Kongsberg.
• Irene Baug 2013: Quarrying in Western Norway. An archaeological study of production and distribution in the Viking period and the Middle Ages. Doktorgradsavhandling ved Universitetet i Bergen.
• Carelli, P. and Kresten, P. 1997: Give us this day our daily bread. A study of Late Viking Age and Medieval Quernstones in South Scandinavia. Acta Archaeologica, 68, 109–137.
• Tom Heldal og Elisabeth Bloxam 2008: Kartlegging og karakterisering av kvernsteinsbruddene i Hyllestad. NGU Rapport 2007.079.
• tor grenne, Tom Heldal, Gurly B. Meyer and Elisabeth Bloxam 2008: From Hyllestad to Selbu: Norsegian millstone quarrying through 1300 years. Geology of Society. Geological Survey of Norway Special Publication (Norges geologiske undersøkelse): 47-66. Trondheim.
• Astrid Waage 2005: Kvernsteinsdrifta i Hyllestad. Fortidsvern 2005:2 .
• Arild Marøy Hansen 1991: Kverna som maler på havets bunn. Sjøfartshistorisk årbok 1991.

Bakgrunnsstoff

• Kvernsteinsbrota i Hyllestad i kulturminnesok.no, nettstaden til Riksantikvaren
• NRK – Kvernsteins-bygda
• NRK Sogn og Fjordane Fylkesleksikon Arkivert 2014-01-08 ved Wayback Machine.
• [1] Arkivert 2013-12-19 ved Wayback Machine.
• [2]