Pitesamisk
Pitesamisk eller arjeplogsamisk er eit samisk språk i den uralske språkfamilien. Dei få talarane som er att bur hovudsakleg i Sverige, kring og sør for Pite älv på nordsida av Arjeplog og Arvidsjaur; og det bur òg nokre få i Salten på norsk side.
| Pitesamisk bidumsámegiella | ||
| Klassifisering | Uralsk samisk | |
| Bruk | ||
| Tala i | Noreg, Sverige | |
| Område | Nordland, Norrland | |
| Pitesamisktalande i alt | ca. 25–50[1] | |
| Rangering | Ikkje topp-100 | |
| Skriftsystem | latinsk alfabet | |
| Språkkodar | ||
| ISO 639-3 | sje | |
I Sverige bur 30-40 talarar.[2] I Noreg har det vorte hevda at dei «siste som hadde pitesamisk som morsmål» skal ha døydd på 1950-talet,[3] men pitesamiske språkbrukarar i Fauske kommune vart refererte til i kjelder frå tidleg i 2000-åra, [4] og framleis i dag finst nokre få morsmålstalarar i Fauske kommune.[5]
Utbreiing
endreSpråkområdet er på nordsida av Arvidsjaur og Arjeplog, langs Pite älv.[2] Det norske språkområdet er avgrensa «av Saltenfjorden i nord og Ranfjorden i sør, og omfattar Beiarn, Saltdal, Gildeskål, Meløy, Rødøy, deler av Bodø og deler av Fauske kommuner.»[6]
I Bodø driv det pitesamiske senteret Duaddara ráfe med arbeid for å revitalisera pitesamisk språk og kultur.[6] På 2010-talet byrja nokre nordmenn få opplæring i språket.[2]
Grammatikk
endreFonologi (lydlære)
endreVokalar
endrePitesamisk har i følgje Lehtiranta 1992 s. 74 det klassiske 5-vokalsystemenet (hos Lehtiranta notert som i, u, e, å, a):
| fremre | midtre | bakre | |
|---|---|---|---|
| lukka | i | u | |
| halvopen | ɛ | ɔ | |
| open | ɑ |
I tillegg har pitesamisk fire lange vokalar, to av dei er diftongert (hos Lehtiranta notert som ie, uo, aa, åå):
| fremre | midtre | bakre | |
|---|---|---|---|
| lukka | iɛ | uɔ | |
| halvopen | ɔ: | ||
| open | ɑ: |
Pitesamisk og umesamisk står i ei midtstilling mellom sør- og nordsamisk, i og med at begge desse har både det nordlege trekket stadieveksling og det sørlege trekket omlyd i større eller mindre grad.
Stadieveksling
endrePitesamisk har til felles med lulesamisk og dei andre nabospråka i nord at konsonanten mellom rotvokalen og stammevokalen varierer mellom sterk og svak artikulasjon (såkalla stadieveksling) etter visse grammatiske reglar:
(Det same trekket finn vi att i den sørlege naboen umesamisk også, men der berre etter lang rotvokal. Sørsamisk manglar stadieveksling heilt.)
Omlyd
endreSørlege dialektar av pitesamisk har til felles med nabospråka i sør, umesamisk og sørsamisk, at rotvokalen i mange fall skiftar etter endingsvokalen. Dette fenomenet kallar vi omlyd. Peter Steggo har sett opp ei matrise med i alt ni omlydsrekkjer og seks omlydssteg på pitesamisk.[7] Vi kan oppsummere dette med å seie at:
- dei korte, høge vokalane i og u er uendra framom alle endingsvokalar.
- dei høge endingane -i/-ij og -u/-uj hevar alle korte vokalar til høge (a, i > i; å, u > u); og alle lange vokalar/diftongar òg, men ikkje nødvendigvis heilt til høge vokalar;
- ved stadievekslingstrinn III blir diftongane ie og uo senka (ie > ä; uo > ua, uä) framom halvlåge og låge endingsvokalar.
I tabellform får vi da:
| Lang rotvokal | Kort rotvokal | Endingsvokal | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| á | ie | uo | åå | a | i | u | o | |||
| III | I–II | III | I–II | |||||||
| á | ä | ie | ua | uo | åå | a | i | u | å | á a å o |
| uä | e | |||||||||
| ä | e | u | i | u | i ij u uj | |||||
Merk at denne matrisa, som byggjer på Peter Steggo si matrise, manglar det korte vokalfonemet /e/ som er inkludert i det pitesamiske fonemsystemet som skildra av Lehtiranta.
Omlyd i norsk pitesamisk
endreSenking ved st. III
endreI Qvigstads oversiktsverk De lappiske stedsnavn i Finnmark og Nordland fylker (Oslo 1938) finn vi blant anna formene Fiewsajaw’rē (Kartverket: Fievsajávrre/Botnvatnet) ved Rognan i Saltdal kommune; og det underliggjande gardsnamnet Fæw’sa (stadium III) ved øverenden av dette vatnet. Tilsvarande har Qvigstad Dælbma (st. III; Kartverket: Dælmma / Tverråfjellet) i Beiarn kommune og den avleidde forma Dielmanjunnē på same staden. I desse namna — både frå Saltdal og frå Beiarn — har Qvigstad registrert veksling mellom æ i sterkt stadium (st. III) og ie i svakt stadium.
Heving føre -i og -u
endreQvigstad har:
| Suličælbma | u-i | Sulitjelma | Fauske kommune |
Vokalsystem
endreMorfologi (formlære)
endrePitesamisk har ni ulike kasus, nominativ, akkusativ og genitiv, dei lokale illativ (‘inn i’), inessiv (‘inni’) og elativ (‘ut av’), og dei ikkje-lokale adverbiale komitativ (‘med’), essiv (‘som’) og abessiv (‘utan’). Kasusbøyinga går fram av paradigmet for juällge ‘fot’, räjjdo ‘arbeidsreidskap’ og namma ‘namn’:
| Kasus | -ie (sg) | -ie (pl) | -uo (sg) | -uo (pl) | -a (sg) | -a (pl) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Nom | juällge | juolge | räjjdo | riejdo | namma | nama |
| Akk | juolgev | julgijt | riejdov | riejduojt | namav | namajt |
| Gen | juolge | julgij | riejdo | riejdoj | nama | namaj |
| Ill | juallgáj | julgijda | rejduj | riejdojda | nammaj | namajda |
| Ine | juolgen | julgijn | riejdon | riejduojn | naman | namajn |
| Ela | juolgest | julgijst | riejdost | riejduojst | namast | namajst |
| Kom | julgijn(a) | julgij | rejdujn(a) | riejdoj | namajn(a) | namaj |
| Ess | juällgen | räjjdon | namman | |||
| Abe | juolgedak | riejdodak | namadak |
Som det går fram av paradigmet, har pitesamisk stadieveksling og omlyd. Omlyden er mindre gjennomført lengst nord.
Pitesamiske verb blir bøygd i tre personar, to tempora, tre tal og fire modi. Nektingsverbet blir bøygd i tempus.
Skriftspråk
endreI 2014 kom A grammar of Pite Saami av Joshua Wilbur,[8] 2015 kom Pitesamisk grammatik av Ann-Charlotte Sjaggo[9] og i 2016 Pitesamisk ordbok, frå skriftserien Samica.[2] Det offisielle skriftspråket som pitesamisk har hatt siden 2019.[10][11] byggjer på desse tidligere arbeid om pitesamisk grammatikk, ordforråd og ortografi.
Kjelder
endreFotnotar
endre- ↑ Per mai 2011 kjenner ein til ca. 30 personar i Sverige som snakkar pitesamisk, og den yngste av dei er i trettiårsalderen ifølgje forskaren Joshua Wilbur. Ordboksprosjektleiaren Nils-Henrik Bengtsson kjenner i tillegg til kring tjue som har morsmålskompetanse, men som ikkje brukar språket aktivt.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 «Denne nylanserte ordboka skal redde et svært truet språk». NRK Sápmi. Henta 25. november 2019.
- ↑ Maja Sojtarić og Dima Emelianov. Frem fra glemselen (pdf-fil). Labyrint. S. 37. Vitja 25. november 2019
- ↑ “Vuona bielen Fuosko komuvnan ájnegattja árjepluovsámegielav ságasti (...)” (Susanna Kuoljok: «Julevsámegiella», i Bårjås 4 (2002), s. 10f.)
- ↑ «Vår høringsuttalelse om språk til Sametinget 21. februar 2024» på Sallto.no, publ. 21.02.2024.
- ↑ 6,0 6,1 «Fakta om samiske språk». regjeringen.no. Henta 25. november 2019.
- ↑ Steggo, Peter: «Omlydstabell» på bloggen Muv árbbe
- ↑ Wilbur, Joshua (2014). A grammar of Pite Saami. doi:10.17169/FUDOCS_document_000000020749.
- ↑ Sjaggo, Ann-Charlotte (2015). Pitesamisk grammatik : en jämförande studie med lulesamiska. doi:10.7557/10.3591.
- ↑ «Pitesamiskans skriftspråk godkänt». Arjeplognytt. Henta 14. oktober 2019.
- ↑ «Bihtánsámegiela čállinvuohki». giella.org. Henta 5. desember 2019.
Bibliografi
endreLitteratur
endre- Halász Ignácz: Lapponica, 1, Sprachtexte im schwedisch-lappischen Dialecte der Lule- und Pite-lappmark : gesammelt und zum Teil mit ungarischer Übersetzung, sowie einem lappisch-ungarisch und deutschen Glossar. Budapest : [s.n.], 1885. [Separatabdruck aus B. 19, der von der Ungar. Akademie d. w. herausgegebenen Zeitschrift “Nyelvtudományi közlemények”
- Halász Ignácz (1893). Svéd-lapp nyelv, 5, A Pite-lappmark Arjepluogi egyházkerületéből. Budapest: Kiadja a Magyar Tudományos Akadémia.
- Halász Ignácz (1896). Svéd-lapp nyelv. VI. Pite lappmarki szótár és nyelvtan rövid karesuandói lapp szójegyzékkel. (PDF). Budapest: Kiadja a Magyar Tudományos Akadémia.
- Lagercrantz, Eliel: Sprachlehre des Westlappischen nach der Mundart von Arjeplog. Helsinki: Suomalais-ugrilainen seura, 1926, ISSN 0355-0230.
- Lehtiranta, Juhani: Arjeploginsaamen äänne- ja taivutusopin pääpiirteet. Helsinki: Suomalais-ugrilainen seura, 1992, ISBN 951-9403-55-8.
- Ruong, Israel: Lappische Verbalableitung dargestellt auf Grundlage des Pitelappischen. (Uppsala universitets årsskrift; 1943:10)
- Wilbur, Joshua (red.), 2016. Pitesamisk ordbok : samt stavningsregler, Samica 2. Freiburg: Universität Freiburg.
- Wilbur, Joshua 2014: A grammar of Pite Saami. Studies in Diversity Linguistics 5. Berlin: Language Science Press.
Bakgrunnsstoff
endre- «Pitesamisk» i Store norske leksikon
- Pite Saami Documentation Project Arkivert 2011-01-27 ved Wayback Machine.
- Pitesamisk grammatisk analysator online
- Sallto.no. Pitesamisk nettavis og kunnskapsbase utgjeve av Duaddara ráfe i Bodø.