Runebomme

Runebomme (sørsamisk gievrie, 'ring', nordsamisk goavddis), også kjend som sjamantromme eller trolltromme, er eit samisk instrument brukt til akkompagnement av joik og i sjamanisme. I Noreg er det berre igjen tre runebommer, ettersom dei fleste blei øydelagde av norske prestar og styresmakter.

Sjaman med runebomme. Gravering av O.H. von Lode for ei bok av Knud Leem frå 1767.

Tromma er laga av eit reinskinn som er spent på ei ramme og pynta med symbol. Noaiden, den samiske sjamanen, held henne i handa og slår på tromma med ein hammar av reinhorn.

Historie

Kopi av runebomma som tilhøyrde den næt 100 år gamle samen Anders Paulsen som blei konfiskert i tinget i Vadsø i 1691. Tromma har sidan 1979 vore ved De samiske samlinger i Karasjok, medan kopien er utstilt i Kulturhistorisk museum.

Foto: Sandivas

Goavddis vart heitande «runebomme» på norsk, fordi nokon meinte å kjenne att runer blant figurane på trommene.

Historia Norvegiæ er frå den siste halvdelen av 1100-talet, truleg skrive av ein norsk geistleg. Verket skildrar ei runebomme, bruken av tromma og sjelereiser (gandreid). Snaut 400 år seinere skildra gøten Olaus Magnus (d. 1557) ein beslekta bruk av tromma i Historia de Gentibus Septentrionalibus (1555).

I Sverige gjekk det under trettiårskrigen (1618–48) rykte om at samisk trolldom blei brukt for å skaffe svenske hærstyrkar framgang. Rykta var ein grunn til at ein i Sverige på 1600-talet ynskte meir kunnskap om samene. Det store verket Lapponia vart utgjeve på latin i 1673, seinare på andre europeiske språk.

Kjelder

• Delar av denne artikkelen bygger på «Runebomme» frå Wikipedia på bokmål, den 5. april 2020.

Litteratur

• Anonym. (1723) [trolig Thomas von Westen] «Underrettning om Rune-Bommens rette Brug iblandt Finnerne i Nordlandene og Finnmarken saaledes, som det har været af Fordum-Tiid». Gjengitt i Just Qvigstad (red.) Kildeskrifter til den lappiske mythologi; bind 1. Utgitt i serien Det Kongelige Norske Videnskabers Selskabs skrifter 1903. (ebok). Side 65-68
• Birgitta Berglund. «Runebommer, noaider og misjonærer». i: Spor, nr 1, 2004 (pdf)
• Rune Blix Hagen. «Harmløs dissenter eller djevelsk trollmann? Trolldomsprosessen mot samen Anders Poulsen i 1692» I: Historisk tidsskrift; 2002; nr 2/3 (pdf)
• Rolf Kjellström & Håkan Rydving. Den samiska trumman. Nordiska museet, 1988. ISBN 91-7108-289-1
• Roald E. Kristensen. «Samisk religion». I: Guddommelig skjønnhet : kunst i religionene. Av Geir Winje mfl. Universitetsforlaget, 2012. ISBN 978-82-15-02012-9. Artikkelen er særlig en beskrivelse av motivene på tromma som omtales i Nærøymanuskriptet
• Åsa Virdi Kroik. Hellre mista sitt huvud än lämna sin trumma. Föreningen Boska, 2007. ISBN 978-91-633-1020-1. Kapitlet «Trumman»
• Sunna Kuoljok og Anna Westman Kuhmunen. Betraktelser av en trumma. Ájtte museums venners småskrift, 2014. Handler særlig om denne tromma, som fra 2012 oppbevares ved Ájtte
• Ernst Manker. Die lappische Zaubertrommel, eine ethnologische Monographie. 2 bind.
  • 1. Die Trommel als Denkmal materieller Kultur. Thule förlag, 1938 (Nordiska museets serie Acta Lapponica; 1)
  • 2. Die Trommel als Urkunde geistigen Lebens. Gebers förlag, 1950 (Nordiska museets serie Acta Lapponica; 6)
• Hans Mebius. Bissie, studier i samisk religionshistoria. Jengel förlag, 2007. ISBN 91-88672-05-0
• Leif Pareli. «To kildeskrifter om Bindalstromma». I: Åarjel-saemieh; nr 10. 2010. Med Lars Olsens beretning fra 1885 og Nils Mathias Nilsen Vesterfjells forklaring fra 1925.
• Brita Pollan. Samiske sjamaner: religion og helbredelse. Gyldendal, 1993. ISBN 82-05-21558-8. (ebok fra bokhylla.no)
• Håkan Rydving. «Ett metodiskt problem och dess lösning : att tolka sydsamiska trumfigurer med hjälp av trumman från Freavnantjahke». I: Njaarke : tjaalegh Harranen Giesieakademijeste. Redigert av Maja Dunfjeld. Harran, 2007. ISBN 978-82-997763-0-1 (Skrifter fra Sommerakademiet på Harran; 1)
• Aage Solbakk. Hva vi tror på : noaidevuohta - en innføring i nordsamenes religion. ČálliidLágádus, 2008. ISBN 978-82-92044-57-5
• Anna Westman [Kuhmunen]. «Den heliga trumman». I: Fordom då alla djur kunde tala… – samisk tro i förändring. Redigert av Åsa Virdi Kroik. Rosima förlag, 2001. ISBN 91-973517-1-7. Også i: Efter förfädernas sed : om samisk religion Redigert av Åsa Virdi Kroik. Föreningen Boska, 2005. ISBN 91-631-7196-1.
• Anna Westman og John E. Utsi. Trumtid, om samernas trummor och religion = Gáriid áigi : sámiid dološ gáriid ja oskku birra. Utgitt av Ájtte og Nordiska museet, 1998. 32 sider. ISBN 91-87636-13-1.
  Denne religionsartikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.