St. Magnuskatedralen

St. Magnuskatedralen er ein katedral i Kirkwall på Orknøyane, reist over Magnus den heilage. Arbeidet med å bygge katedralen vart starta i 1137 av orknøyjarlen Ragnvald Kale Kolsson (St. Ragnvald). Det gjekk meir enn 300 år før kyrkjebygget stod fram som ferdig.

St. Magnuskatedralen
St. Magnuskatedralen i Kirkwall fotografert i 2007.
Stil	romansk stil
St. Magnuskatedralen 58.9814°N 2.9599°W / 58.9814; -2.9599

Hovudinngangen, fotografert i 2008

Kyrkjeskipet, fotografert i 2005

Eksempel på dekorative element ved bruk av skiftevis raud og gul sandstein.

Grunnriss av Magnuskatedralen, som viser dei ulike byggestega. Illustrasjonen er henta frå boka Monvmenta Orcadica av arkitekt Johan Meyer (Kristiania 1906)

Forhistoria

Ein reknar med at det første bispesetet på Orknøyane var i Birsay på Mainland, og den første katedralen var Kristkyrkja som orknøyjarlen Torfinn Sigurdsson let bygge der i byrjinga av 1050-åra, slik det er nemnt i Orknøyingasoga. (kapittel 31) Sonesonen hans, Magnus Erlendsson jarl, vart drepen av mennene til Håkon Pålsson jarl omkring 1115 og vart gravlagd ved Kristkyrkja. Etter at han var blitt erklært heilag omkring 1136, vart leivningane av han flytta til Kirkwall og truleg sett inn i St. Olav-kyrkja der. Om lag samstundes, i funksjonstida til biskop Vilhelm den gamle, vart bispesetet flytta til Kirkwall og bygginga av ein ny katedral tok til.

I samband med striden som Ragnvald Kale Kolsson førte for å bli jarl, er det nemnt i Orknøyingasoga at han fekk råd frå far sin, Kol Kalesson, om at han måtte søke hjelp hos morbroren, den heilage Magnus, og at han skulle love å bygge ei steinkyrkje til han i Kyrkjevåg (Kirkwall) som det ikkje skulle finnast maken til der i landet. I 1136 var Ragnvald blitt den nye orknøyjarlen og han heldt lovnaden sin; året etter sette han i gang byggearbeidet. Kol Kalesson var med på å skaffe midlar til bygginga, og det var han som la dei første planane for utforminga av bygget. Truleg var biskop Vilhelm den gamle frå første dag sterkt involvert i prosjektet.

Kyrkjebygget

Katedralen er ei krosskyrkje i romansk og gotisk stil og ho er, slik kyrkja står i dag, 72 meter lang og 17 meter brei (ikkje medrekna tverrskipet). Ho er hovudsakleg bygt av raud sandstein, med dekorative element av gul sandstein som har gitt bygget ein særmerkt og tiltalande utsjånad. Ein trur at steinarbeidet vart utført av engelske murarar som hadde vore med på å bygge katedralen i Durham i åra 1093–1133.

Omkring 1150 var koret ferdig, tverrskipet var ferdig opp til triforium, men sjølve kyrkjeskipet var berre halvferdig. Innan denne tida var truleg relikviane etter Magnus den heilage blitt flytta inn i kyrkja og plassert i eit skrin ved altaret. Ragnvald jarl døydde i 1158 og biskop Vilhelm døydde ti år seinare, og etter den tida vart det ein stogg i byggearbeidet. I 1188 vart Bjarne Kolbeinsson biskop på Orknøyane. Han heldt fram med bygginga av kyrkja, men gjorde òg store endringar i utforminga, mellom anna gjorde han både koret og skipet større. Etter at han døydde, heldt byggearbeidet fram under dei seinare biskopane i meir enn 200 år, og bygget vart utvida og påbygd fleire gonger. Ein reknar med at kyrkja var fullført omkring 1450.

Oppføringa av Magnuskatedralen vart byrja eit par tiår før Nidarosdomen i Trondheim. Bygget er litt mindre enn Nidarosdomen, men i middelalderen var dei to kyrkjene dei største byggverka i Noreg. Før reformasjonen (1536) var Magnuskatedralen domkyrkje for biskopen på Orknøyane, som hadde setet sitt i Kirkwall.

Ragnvald jarl vart drepen i august 1158 ved Torså (Thurso) på nordkysten av Caithness i Skottland og liket vart ført til Kirkwall og gravlagd ved Magnuskatedralen. Det vart seinare fortalt om mirakel ved grava hans, og i 1192 vart han lyst heilag av biskop Bjarne Kolbeinsson, «med løyve frå paven»; liket vart grave opp og leivningane plassert inne i katedralen.

Etter reformasjonen var det fare for at relikviane etter dei to helgenane, sankt Magnus og sankt Ragnvald, skulle bli øydelagde, men dei er seinare blitt funne og er i dag murt inne i to av pillarane i katedralen.

Magnuskatedralen blir sagt å vere den best bevarte bygninga frå mellomalderen i Skottland. Katedralen blir i dag mykje brukt til konsertar, foredrag og andre tilstellingar, og særleg i sumarmånadane blir han vitja av mange turistar. Han er ein viktig arena for den verdskjende St Magnus Arts Festival, som blir arrangert rundt midtsumar kvart år.

Ein kuriositet: Magnuskatedralen skal vere den einaste katedralen på dei britiske øyane som har eit eige fangehol. Rommet blir kalla «Marwick’s Hole», og var i bruk så seint som i det attande hundreåret. Opphavet til tilnamnet er ikkje kjent.

Bispesetet

Dei fungerande biskopane ved bispesetet i Kirkwall (The Diocese of Orkney), var frå dei tidlegaste tider utnemnd av erkebiskopen i Hamburg-Bremen, eller av norske kongar, og etter 1153 av erkebiskopen i Nidaros. Nedanfor er ei oversikt over biskopar som fungerte under norsk styre, fram til 1382:

William I (Vilhelm den gamle) – 1102-1168

William II – 1168-1188

Bjarni (Bjarne Kolbeinsson) – 1188-1223

Jofreyr – 1223-1247

Henry I – 1248-1269

Peter – 1270-1284

Dolgfinnr - 1286-1309

William III - 1310-1328

N.N. - 1328-1369

William IV – 1369-1382

Biskopane etter 1382 var utnemnd av paven i Roma/Avignon.

I 1688 vart episkopatet avskaffa i Skottland og Kirkwall var dermed ikkje lenger bispesete. Teknisk sett er difor Magnuskatedralen i Kirkwall i dag ikkje ein katedral, men fungerer som ei protestantisk og presbyteriansk soknekyrkje i Den skotske kyrkja (Church of Scotland). Kyrkjebygget er i dag eigd av Kirkwall by («The Royal Burgh of Kirkwall»). Bispedømmet i Aberdeen og Orkney (The Diocese of Aberdeen and Orkney) eksisterer framleis, og i Kirkwall er hovudkyrkja i dag St. Olavs Kyrkje.

Kjelder

Bakgrunnsstoff

• Magnuskatedralen Katedralen si heimeside.
• Orkneyjar.com: Magnuskatedralen Historisk bakgrunn.
• St. Magnus-katedralen Store norske leksikon
• Kirkwall in the Orkneys av Buckham Hugh Hossack (kapittel III).
• Monumenta Orcadica av Johan Meyer (kapittel II).
• The Northern Earldoms, av Barbara E. Crawford (2013) ISBN 978 1 904607915