Arendal Smelteverk

Arendal Smelteverk på Eydehavn i Arendal kommune i Aust-Agder var eit føretak som produserte silisiumkarbid (sika), basert på elektrisk kraft. Føretaket vart starta i 1912 med Sam Eyde som ein av initiativtakarane. I 1930-åra klarte dei å framstille best moglege kvalitet av silisiumkarbid, og var den første i Europa som produserte grøn sika. Den siste omnshusdrifta og produksjonen av råsika vart nedlagd i 2005, men vidareforedlinga held fram basert på importert sika frå Brasil og Venezuela. Føretaket tilhøyrer i dag av det franske konsernet Saint-Gobain Cm.

Arendal Smelteverk, administrasjonsbygget og portvakta, bygd i 1964

Bilete teke mot nordvest

Råvarer

Bilete teke frå Nils Hjelmtveits veg

Kvarts vart den første tida skaffa frå lokale gruver, og den viktigaste leverandøren var Gloserhei gruve i Froland kommune. Smelteverket opna òg ei eiga kvartsgruve i Troms, før dei tok i bruk importert kvartssand frå England. Ei anna viktig råvare er petroleumskoks som heile tida er importert frå USA. Den tredje viktige råvara var elektrisk kraft i store mengder. Den første krafta til føretaket var basert på utbygginga av Høgefoss i Nissedal kommune. Kraft vart heile tida levert frå Arendals Fossekompani og Aust-Agder Kraftverk.

Vidareforedling

Bilete teke mot vest

Føretaket utvikla tidleg videreforedling av produktet. Sika frå Arendal vart brukt i varmeskjoldet på den første amerikanske romferja. Då produksjonen var på det høgaste i 1980-åra var det om lag 300 arbeidsplassar på føretaket, og dei produserte opp til 45 000 tonn kvart år.

Andre verdskrigen

Under andre verdskrigen vart anlegget styrt av tyskarane. Dei allierte såg kor viktig produksjonen var for den tyske rustningsindustrien, og avgjorde å sabotera anlegget. Aksjonen fekk namnet Operasjon Company. Generatorane vart sprengt og drifta mellombels stansa.

Forureining

Smelteverket var Noregs største svovelkjelde, og bidrog med 10 % med svovelforureining til Noregs sterkast svovelramma område, samt hadde massive utslipp av støv og miljøgifter. Fabrikken dreiv utan reinsing av utslipp i ei årrekkje, heilt opp mot slutten rett før smelteovnene vart stengde og utslippa stansa i 2005. Normalt utslipp av svovel låg på 2 300 tonn i året. Smelteverket slapp i tillegg ut 410 000 tonn CO₂-ekvivalentar og 30 000 tonn giftig CO-gass.

Straumforbruket ved smelteverket var på 1 TWh/år (ein milliard kilowattimar), noko som dengong var 1 % av Noregs el-produksjon, tilsvarande 1,5 Alta-kraftverk.

Det vart undersøkt om sjukdomen silikose fanst blant arbeidarane for første gong i 1938. 32 kiselstøveksponerte arbeidarar vart røntgenundersøkt ved Arendal sjukehus, utan at sjukdomen vart påvist. Allmennpraktikar Andreas Samuelsen (1907–1973), som voks opp på Saltrød og seinare budde på Eydehavn, meinte derimot at det måtte finnast silikose hos arbeidarane i føretaket. Han fann det første tilfellet i 1940, seinare fann han fleire. Det vart gjort nye undersøkingar ved sjukehuset i Arendal i 1941 av overlege Ziesler ved røntgenavdelinga og overlege Johan Kloster, og det vart rapportert heile 19 tilfelle til Arbeidstilsynet, fire i stadium I-II, tre i stadium II, to i stadium II-III og ti i stadium III. Alt materiale vart oversendt professor Torleif Dale ved Røntgenavdelinga på rikshospitalet, han fann til saman 50 tilfelle, 18 frå 1938-undersøkinga og 42 frå 1941-undersøkinga. Av desse var 11 langtkomne og tre med mogleg silikotuberkulose.

Arkivet

Arkivet etter Arendal Smelteverk er på Aust-Agder museum og arkiv i Arendal. Arkivet omfattar 80 hyllemeter og går over perioden 1912-2000.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Arendal Smelteverk» frå Wikipedia på bokmål, den 23. november 2015.

Litteratur

• Dannevig, Birger: AS Arendal Smelteverk 1912 – 1962, 1962
• Asplan Viak: Kulturminneregistrering Eydehavn, Tvedestrand boktrykkeri, 2005

Referansar

Bakgrunnsstoff

• Saint-Gobain Noreg
• Eydehavnsportalen – A/S Arendal Smelteverk – føretakshistorie Arkivert 2007-12-15 ved Wayback Machine.
• Arendal Smelteverk Arkivert 2007-11-11 ved Wayback Machine. hos Bellona
• Arendal Smelteverk på Arkivportalen