Wikipedia

Maja Melandsø

Maja Sofie Melandsø (14. januar 1906–2. desember 1981) var ein norsk arkitekt og malar. Ho var ein pioner på fleire måtar: Ho var ein av dei første kvinnelege arkitektane med fullført studium frå NTH då ho vart uteksaminert i 1931; ho vert rekna som den som innførte den funksjonalistiske arkitekturen i Trondheim – og ho var ein av dei første norske kvinnelege arkitektane med eigen praksis.

Maja Melandsø

Statsborgarskap Noreg
Fødd 14. januar 1906
Trondheim
Død

2. desember 1981 (75 år)
Trondheim

Yrke arkitekt
Maja Melandsø på Commons

Maja Melandsø engasjerte seg både i sosial bustadsbygging og kulturminnevern. Som arkitekt hadde ho ein omfattande produksjon, men bortsett frå at ho som heilt nyutdanna vakte oppsikt med sitt djerve «funkis-bygg» i Trondheim, vart bygningane ho teikna sjeldan omtalt i arkitekturlitteraturen.

« Jeg har tegnet hus, ikke byggverk. Hus til å arbeide i, hus til å bo i, etter evne. Om det gjaldt helsehus, herredshus, skole, forretningsgårder eller hus til å bo i, ble de til etter prinsippet at én kvm for meget er like galt som én kvm for lite. Husene ble store inni og små utenpå. Jeg har aldri anerkjent begrepet «fasade», alle tre dimensjoner er like viktige. »

—Maja Melandsø[1]

Oppvekst og studietid

endre

Maja Melandsø var nummer elleve i ein søskenflokk på tolv. Mora var heimeverande, medan faren, Johan Melandsø, var handelsmann. Han etablerte eigen forretning i Trondheim, som grossist i jernvarer.[2][3]

Maja ville opphavleg verta kunstnar. Etter at ho hadde teke examen artium på latinlinja ved Trondheim katedralskole i 1925, reiste ho til Paris og var elev av Per Krohg i perioden 1926–27.[4] Hennar mor motsette seg kunstnarplana. Ho insisterte på at ei kvinne måtte ha ein «skikkeleg» utdanning og kunne forsørgja seg sjølv. Ho meinte at arkitektyrket ville vera eit godt val. «Vi treng kvinnelege arkitektar, mannfolk er så upraktiske».

Etter at Maja Melandsø hadde supplert examen artium med realfag og hatt bygningspraksis som murerlærling, byrja ho å studera ved Arkitektavdelinga på NTH hausten 1927, som einaste kvinne i sit kull. Ho hugsa seinare med glede gjennombrotet til funksjonalismen på denne tida, med ein ny estetikk som inspirerte både henne og medstudentane.

 
Arkitektstudentane tok sine tegnebrett og hovudlinjalar og gjekk til streik, som ein reaksjon på utvisningen av Tønnes Søyland. Melandsø nr. to frå høgre
Foto: Schrøder/TFM–SVB

Til då hadde undervisinga ved Arkitektavdelinga vore basert på Beaux-Arts-tradisjonen og klassiske ideal. No ville studentane ha ei undervising og eit studium som dei meinte var meir samfunnsmessig relevant.[5] Ein av studentane, Tønnes Søyland, skreiv hausten 1930 eit innlegg i tidsskriftet Byggekunst, der han blant anna karakteriserte eit av faga som avleggs og leiinga til avdelinga som ansvarsløs.[6] Søyland vart då utvist frå studiet i tre månadar.

Hans medstudenter, inklusive Melandsø, reagerte med ein spontan streik, som vart dekt både av studentavisa Under Dusken og avisene i byen. Streiken førde til diskusjon mellom studentar og lærarar, og etterkvart òg til eit nytt studieopplegg, som var meir i tråd med det studentane hadde etterlyst: meir samanheng mellom estetiske og tekniske fag, og meir samfunnsrelaterte oppgåver. Diplomoppgåvene frå denne tida viser ein sterk inspirasjon av funksjonalismen.[7][8]

I studietida var ho ei kort tid assistent, «stud.ass.», for professor Sverre Pedersen. Han var òg hennes rettleiar under arbeidet med det avsluttande diplomarbeidet. Pedersen hadde stått bak planlegging og utforming av fleire større bustadsprosjekt i Trondheim, og tema for Melandsøs diplomprosjekt var å teikna eit bustadsområde. To teikningar av diplomoppgåva er publisert i DigitaltMuseum.[9]

I diplomperioden vart ho med professor Pedersen og andre diplomstudentar på ekskursjon til Berlin for å studera moderne bustadsarkitektur.[10] I Berlin pågikk då den store utstillinga «Deutsche Bauausstellung 1931».[11] Bustadsavdelinga på utstillinga, «Wohnung unserer Zeit» (bustad for vår tid), var utforma av fleire av dei viktigaste representantane for den modernistiske arkitekturen, blant andre Ludwig Mies van der Rohe og Walter Gropius. Utstillinga gjorde inntrykk på den unge Maja Melandsø. Ho teikna sin diplomoppgåve medan ho var i Berlin, som ho sjølv skrev: «.. i skuggen av 'Interbau', fremtidsbyen som #den fremste arkitektane i tida hadde gått saman om å byggja».[12] I Berlin møtte ho den unge tyskaren Eugen «Ingo» Kaul. Kaul var pressesjef for Berliner Ausstellungs- und Messa-Amt, som arrangerte byggja- og arkitekturutstillinga.[13] Han skulle verta hennes ektemann to år seinare.

Då ho var ferdig utdanna arkitekt i 1931, var det som femte kvinne med fullført arkitekstudium frå NTH. Dei fire første var: Kirsten Sand (uteksaminert i 1915); Elsa E.G. Andersen (1917); Kirsten M. Røsberg (1919) og Ingeborg Tønnessen (1929).[14]

Trondheims første «funkisbygg»

endre
 
Melandsøgården i Fjordgata 25, Trondheim (1932)
Foto: Jensens

Melandsø teikna det som vert rekna som det første dømet på funksjonalistisk arkitektur i Trondheim.[15] Same år som ho fullførte si utdanning ved NTH, brann hennar far sin forretning, Johan Melandsø & Co. i Trondheim, ned til grunnen. Det var ein to-etasjars trebygning i Fjordgata 25. Han gav si nyutdanna dotter i oppdrag å teikna ein ny forretningsgård på same stad. Det vart ein femetasjes betong- og murbygning, som enno ragar over dei låge trehusa i nabolaget.

Garden var teikna etter dei nye, modernistiske ideala. Den hadde butikkar i første etasje, og kontor i dei fire øvrige. Funksjonen til bygningen kom til uttrykk i dei store glasfelta til butikken – og kontoretasjane sine horisontale vindaugsband. Trappehuset og eit gjennomgåande glasfelt danna dei tydelege vertikale elementa.[16] «Melandsøgården» stod ferdig i august 1932. Den vakte mykje merksemd. Den unge arkitekten vart blant anna intervjua i Dagbladet om sit verk, og journalisten meinte ho høyrde til dei meste ytterleggåande modernistane innan arkitektstanden.[17]

Byantikvaren i Trondheim har oppført Melandsøgården på lista over bygningar som vert sett på som antikvarisk interessante/viktige.[18] Den er òg ein av bygningane som er omtalt i Trondhjems Arkitekturguiden til arkitektsamskipnad for Trondheim: Arkitektur i 1000 år.[15]

Via Oslo til Berlin

endre
 
Dei-No-Fa-garden Arkitekt: O. Eindride Slaatto
Foto: GAD

I 1932, før Melandsøgården vart offisielt opna, flytta Melandsø til Oslo og arbeida eit års tid hos arkitekt O. Eindride Slaatto. Her fekk ho meir erfaring med funksjonalistiske idear og funksjonalistisk arkitektur i praksis. Slaatto var ein av tida si mest framgangsrike norske arkitektar.[19] I 1933 fekk han Houens diplomet til fond for Dei-No-Fa-garden i Gata til prinsen i Oslo.

Hausten 1933 gifta Melandsø seg med Ingo Kaul, den unge tyskaren som hadde vore guide for nordmennene på diplomekskursjonen to år tidlegare, og flytta til Berlin med han. Gjennom sitt arbeid som pressesjef for Berliner Messa-Amt, kom Kaul i kontakt med fleire av Tysklands kjende arkitektar, blant anna Walter Gropius, grunnleggjaren av Bauhaus. Melandsø møtte òg enkelte av desse berømte funksjonalistene. Ho har sjølv fortalt om eit besøk heime hos Gropius.[20]

Melandsø og mannen hennar fekk fem døtre i løpet av åtte år; fire av døtrene vart fødd medan dei budde i Berlin. Det var dermed ikkje aktuelt med eigen arkitektpraksis medan ho var i Tyskland, men i 1936 teikna ho eit klubbhus for Norsk roklub i Berlin. Klubbhuset stod ferdig året etter.[21] Huset har i dag fått eit tilbygg, men ein kan enno sjå det opphavlege trehuset, med liggjande panel og saltak; ein enkel bygning med eit uttrykk påverka av norsk byggeskikk og ein knapp funksjonalisme.[22]

Attende i Noreg

endre
 
Bustader for Kristiansund Bustadsbyggelag (1949)
Foto: T. Carlsen
 
Skisse av slagghaugane ved Røros.

M. Melandsø (1981)

I 1939 var ekteparet Melandsø/Kaul i Noreg for å døypa dotter nummer fire, då Tyskland invaderte Polen og andre verdskrig braut ut. Dei tre andre døtrene vart henta frå Berlin, og familien busette seg i Trondheim. Frå då av og i mange år framover hadde Melandsø og familien store problem som følgje av at ho var gift med ein tysk mann. Dette førde til at ho i 1946 måtte ta ut skilsmisse, for å få attende sitt norske statsborgarskap og dermed til opphalds- og arbeidsløyve i Noreg.

Kaul vart sendt ut av landet i 1947, og Melandsø var åleine om å forsørgja seg sjølv og dei fem døtrene.[2] Dei flytta til Kristiansund, som nærast var rasert av det tyske luftangrepet i april 1940 og hadde stort behov for arkitektar under gjenoppbyggingen. I Kristiansund var ho først tilsett hos arkitekt Austigard i rundt eitt år. Deretter hadde ho eigen praksis i nesten ti år og fekk fleire større oppdrag, og var ein av dei som sette sitt preg på Kristiansund sentrum, gjenreisningsbyen. Ho var, ifølgje Findal, den første kvinnelege arkitekten som arbeidde frå hjemmekontor.[22] I Kristiansund teikna ho blant anna det såkalte Løvoldbygget, med Svaneapoteket; eigen bustad med kontor – og ein større leigegard for Kristiansund Bustadsbyggelag.

I 1956 flytta Melandsø og døtrene igjen til Trøndelag. Ho fekk tilbake Haugmarka, heimen i Malvik som Direktoratet for fiendtlig eigedom hadde konfiskert, og byrja å arbeida hos Fylkesarkitekten i Sør-Trøndelag. Her fekk ho ein variert praksis. Ho teikna både herredshus, aldersheim, helsehus, skule og bustadar.

I perioden 1961–1963 budde og arbeidde ho i Sverige, blant anna hos arkitekt Karl W. Ottesen.[2] Deretter etablerte ho eigen praksis i Trondheim. Ho hadde alltid vore oppteken av å utforma gode og rimelege bustader. Like etter krigen hadde ho til og med utvikla eit typehus, «Maja-huset», men dette vart aldri sett i produksjon.[23] Frå 1960-årane og framover teikna ho òg fleire bustader, i tillegg til andre bygningstypar.

Ho engasjerte seg i kulturminnevern, både når det gjaldt bevaring av slagghaugane og Småsetran ved Røros, og områr av Malvik, der ho budde store delar av sitt vaksne liv. Ho var eit engasjert menneske og skreiv fleire artiklar og debattinnlegg, både i Arkitektnytt og dagsaviser, ofte med eigne illustrasjonar.

Maja Melandsø arbeidde som arkitekt i 50 år. Ho var heile livet oppteken av funksjonalistisk arkitektur, men teikna på premissane til brukarane; «hus til å arbeida i, hus til å bu i».[22]

Teikningsarkivet etter Melandsø er donert til Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design, Arkitektursamlinga.

Utvalde arbeid

endre
 
Det grå bygget er Løvoldbygget i Kristiansund, oppført i 1950
Foto: T. Carlsen
  • Melandsøgården, Trondheim, 1931–1932
  • Klubbhus for Den norske roklubben, Berlin, 1936–1937
  • Løvoldbygget med Svaneapoteket, Kristiansund, 1950
  • Bustader for Kristiansund Boligbyggelag, 1949
  • Maskinistbustader i Rissa for S-Tr.lag E-verk, 1957–1958
  • Bjugn herredshus, 1958–1959
  • Distriktslegebustad, Støren, 1958–1959
  • Jøssund aldersheim (andre byggetrinn), Bjugn, 1959–1960
  • Hitra helsehus, Fillan, 1959–1960
  • Strand skule, Hitra, 1960–1961
  • Einebustad for G. Stahl, Lysøysund, 1981
  • Einebustad for Israelsson, Ranheim, 1981

Kunstnar og designar

endre

Melandsø var ein begava teiknar. I studietida på NTH leverte ho fleire karikaturar av professorar og medstudentar til Under Dusken. For denne innsatsen vart ho, som første kvinne, tildelt utmerkinga «Under Duskens penn».[2] Ho teikna karikaturar og illustrasjonar òg seinare i livet. Medan ho arbeidde hos Slaatto, hadde ho ein bijobb som teiknar i Dagbladet. Her illustrerte ho blant anna teatermeldingar.

I 1932 debuterte ho som målar på «Bildende kunstnerinners utstilling», som vart arrangert av Blomqvist kunsthandel i Oslo. Denne utstillinga av arbeida til 88 kvinnelege kunstnarar fekk mykje omtale i pressen.[24] Ho fann tid til å måla etter at ho byrja sitt virke som privatpraktiserande arkitekt, men deltok ikkje på fleire utstillingar.

Ho fekk òg utsmykningsoppdrag medan ho arbeidde som arkitekt. Eit av dei større var i det nye tinghuset Slaatto teikna i Ål i Hallingdal i 1933. I rettssalen målte ho ein stor billedfrise som gjekk rundt dei fire veggane til salen, øvst mot himlingen. Frisen framstelte utviklinga av norsk lov og rett gjennom tidene. Rettssalen er i dag gjort om til mindre lokale, men frisen er halde på. I kommunestyresalen målte ho og Slaatto saman ein frise med naturmotiv og enkelte historiske element.

I 1950 fekk ho utgjeve boka Sort og kvitt i ekteskapet, med hennes eigna tildels krassa karikaturar av relasjonar mellom kvinner og menn, i til arbeids- og familiesituasjonar.[2]

Maja Melandsø var kreativ på mange område. Ho vov blant anna billedvev og laga sølvsmykke.[4]

  • Utsnitt frå frisene i tingstugu i Ål
  •  
    Frå rettssalen
    Kunstnar: Melandsø
  •  
    Frå rettssalen
    Kunstnar: Melandsø
  •  
    Frå kommunestyresalen
    Kunstnar: Melandsø/Slaatto
  •  
    Frå kommunestyresalen
    Kunstnar: Melandsø/Slaatto

Kjelder

endre
  1. ↑ Melandsø (1980)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Kaul (2011)
  3. ↑ Hoffstad, Einar (1935), «514 (Merkantilt biografisk leksikon : hvem er hvem i næringslivet?)», runeberg.org (på norsk), henta 10. november 2021 
  4. ↑ 4,0 4,1 Seip (1983)
  5. ↑ Solberg, Helge (2011) «Studentaksjoner og undervisningskritikk» I: Arkitektur i hundre : arkitektutdanningen i Trondheim 1910–2010, s. 95–98. Trondheim, Tapir Akademisk. ISBN 978-82-519-2690-4
  6. ↑ Søyland, Tønnes (1930) «Vi står igjen foran besettelsen av et professorat ...» I: Byggekunst, sept. 1930, s. 146
  7. ↑ En diplomoppgave tilsvarte dagens masteroppgave
  8. ↑ Solberg, Helge (2011) «Gjennom to verdenskriger, diplomene fra 1915–1945» I: Arkitektur i hundre : arkitektutdanningen i Trondheim 1910–2010, s. 99–105. Trondheim, Tapir Akademisk. ISBN 978-82-519-2690-4. Melandsøs diplom er ikke gjengitt i kapitlet.
  9. ↑ leilighetsplan og perspektivtegning av Melandsøs diplomprosjekt
  10. ↑ Kaul, Sigrun (2005) «Maja Melandsø og Berlin» I: Arkitektnytt nr 1, s. 23. Kaul er Melandsøs datter. Hun korrigerer her noen biografiske opplysninger i Findal (2004)
  11. ↑ Deutscher Werkbund - NWs informasjon om utstillingen (på tysk) Arkivert 2016-03-04 ved Wayback Machine. Besøkt 2012-03-25
  12. ↑ Her husker Melandsø feil. Denne feilen er senere gjentatt/sitert i både Findal (2004) og i Aarønæs (2007). 'Interbau' – Internationale Bauausstellung – ble arrangert i 1957. Utstillingen i 1931 presenterte i hovedsak tysk arkitektur
  13. ↑ Kaul var aldri pressesekretær for Bauhaus slik det står i Stang (2010). Kilde: Kauls mappe i Riksarkivet
  14. ↑ Kilde: Studentfortegnelser; NTNU Universitetsbiblioteket
  15. ↑ 15,0 15,1 Trondhjems arkitektforening (2009) Arkitektur i 1000 år : en arkitekturguide for Trondheim, s. 155. ISBN 978-82-995433-1-6
  16. ↑ Findal (2004), s. 100
  17. ↑ «Mais» (psevd.) «'De e itj' nå småpiarbei', sa trønderne : en prat med arkitekt Maja Melandsø». Dagbladet, 23.1.1932
  18. ↑ «Trondheim kommunes kart med antikvarisk klassifikasjon av byens bebyggelse». Arkivert frå originalen 18. april 2012. Henta 1. april 2012. 
  19. ↑ Norsk kunstnerleksikon, b. 3
  20. ↑ Melandsø skriver at de besøkte Gropius «kvelden før han og hans jødiske kone måtte flykte til USA». Hun hadde nok misforstått dette, eller husket feil. Paret Gropius flyttet til England i 1934. Han skulle arbeide sammen med arkitekten Maxwell Fry. Det var ikke arbeid å få for modernistiske arkitekter i nazitidens Tyskland. Til USA dro paret først i 1937. Ise Gropius var ikke av jødisk herkomst. Kilde for opplysningene: Bauhaus-Archiv og Reginald R. Isaacs tobindsverk fra 1983–84: Walter Gropius : der Mensch und sein Werk, bl.a. s. 304–318 og s. 658–670.
  21. ↑ Den norske roklubbens nettsted, bl.a. med bilde av bygningen, slik den ser ut i dag Besøkt 2012-03-25
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Findal (2004), s. 101
  23. ↑ Årstallet for Maja-huset er oppgitt til 1947 i Seip (1983) og til 1960-tallet i Stang (2010)
  24. ↑ Eksempel på kritikk der Melandsø er nevnt: «... som tiltrods for at hun endnu er en ukjendt kunsterinde, har fått en velfortjent centrumsplads». Dagsposten, 02.09.1932

Litteratur

endre
 
«Stakkar, hun er begavet», teikna av Maja Melandsø. Den eldste versjonen er datert 1950
  • Ari (psevd.) (1981) «– Ikkje øydelegg Småsetran!». I: Retten til arbeidet, 02.09 .81
  • Findal, Wenche (2004) Mangfaldet til mindretalet : kvinner i norsk arkitekturhistorie. Oslo, Abstrakt forlag. ISBN 82-7935-70-5
  • Irgens, Paul (1982) «Maja Melandsø 1906–1982» (nekrolog) I: BIT, nr. 3, 1982, s. 21–23. Trondheim, Trondhjems Arkitektsamskipnad
  • Kaul, Hjørdis (2011) Maja Melandsøs livsløp (mangfoldiggjort. Eit eks. finne sin i Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design, Arkitektursamlinga)
  • Melandsø, Maja (1980) «Maja Melandsø». I: Byggekunst, vol. 62, nr 8, s. 341
  • Melandsø, Maja (1983) «Bustadsfelt eller antikvariske verdiar». I: Retten til arbeidet, 28.08 .83
  • Seip, Elisabeth (1983) «Melandsø, Marie Sofie». I: Norsk kunstnarleksikon, b. 2. Oslo, Universitetsforlaget. ISBN 82-00-06535-9
  • Stang, Kaare (2010) «Maja Melandsø – funkis-arkitekt og vernesakskvinne». I: Alle tider #seg, 2010, nr. 1, s. 14–17 Les i fulltekst Arkivert 2017-10-22 ved Wayback Machine.
  • Aarønæs, Lars (2007) «Itj no småpiarbei». I: Norsk funkis, s. 81–83. Oslo, Stenersen. ISBN 978-82-7201-435-2

Bakgrunnsstoff

endre
Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Maja_Melandsø&oldid=3520114»