Preciositet

Preciositet (fransk préciosité, 'utsøkt, verdifullt') var ein litterær stil og idérørsle på 1600-talet som oppstod i Catherine de Vivonne, markise de Rambouillet sine litterære salongar i Paris. Medlemmar av salongen blei kalla preciositeten, les précieuses. Dei var framfor alt kjende for hyrdingromanane sine, ein føregangar for den moderne kjærleiksromanen, og dei lange forteljingane sine. Salongen blei halden mellom 1607 og 1665.

Preciositeten samla seg i markisa sitt Chambre bleue for å fordriva tida og som flukt frå røyndomen av politiske intrigar og ustabilitet under Ludvig XIII av Frankrike. Bustaden til markisa der salongen blei halden er kjend som Hôtel de Rambouillet.

Ein av dei leiande personane i rørsla, Madeleine de Scudéry, skreiv lange kjærleiksromanar som fekk fleire kvinnelege beundrarar, men møtte motstand hjå menn. Romanane hennar var uttrykk for diskusjonar om naturen til kjærleik som blei førte i Chambre bleue; medlemmane var sterkt påverka av korleis kjærleiken blei framstilt i mellomalderske riddarromaner og av nyplatonismen. Honoré d'Urfé sin hyrdingroman L'Astrée (1624) var ei anna sentral kjelde til idear. Madame d'Aulnoy sine kunsteventyr var også ein del av rørsla. Eventyra hadde som kjærleiksforteljingane som føremål å utforska og spreia ideane til rørsla om kvinner si rolle i samfunnet. Preciositeten er ei av de eldste feministiske rørslene, og på grunn av dei blå strømpene som var på moten i salongen kom dei til å bli kalla blåstrømpene, base-bleus, ein metonymi som kom til å brukast om feministar på engelsk og fransk i fleste hundre år deretter. Blant dei mest radikale tankane som blei lagt fram i salongane var at ekteskapet skulle tidsavgrensast og at mennene skulle passa borna frå eittårsalderen. Kjærleiksromanane deira var ikkje meint som underhaldning, men for å visa at kvinner, for å kunna vera frie, måtte avstå frå å følgja dei seksuelle lidenskapane sine.

Illustrasjon av Jean-Michel Moreau, til Molières *Les Précieuses ridicules*, scene 9.

Preciositeten si tyding for historia til feminismen er sjeldan omtalt. I staden har rørsla oftare blitt assosiert med skapinga av den borgarlege identiteten i Europa. Interessesfæren deira inkluderte språknormer og oppsedingsmetodar. Gjennom den enorme populariteten til verka deira blei slike idear spreidd til borgarskapet som etterlikna desse aristokratiske celebritetane. Døme på dette er bruk av eufemismar for ord og fenomen dei rekna som låge og unemnelege, forfatting av høvesdikt til fødselsdagar, dødsfall og merkedagar, skikk og bruk for korleis menn og kvinner skulle omgå kvarande, neologismar og så vidare. Preciositeten var uttalt elitistisk, og tok bestemt avstand frå alt som var lågt og udanna. Han brukte raffinerte uttrykk til å skapa uoverkomelege hinder mellom seg og plebeiarane. I og med at verka deira blei omsette til andre språk, blei den borgarlege kulturen rundt om i Europa danna på preciositeten sin grunn. Som litterær stil blei preciøs dermed eit internasjonalt omgrep. Etterkvart som samtidsssmaken endra seg kom dette ordet til å stå for det overdrive graciøse, svulstige, tilgjorte, løgnaktige, koketterande og unaturlege. Verka deira blir no sjeldan lese, bortsett frå av litteraturhistorikarar, ettersom dei er sværr lange. De Scudéry skreiv ein av dei lengste romanane i historia (10 band), og skreiv i tillegg fleire andre romanar som var nesten like lange.

Sjølv om preciositeten har blitt assosiert med det ekte franske, hadde han det nasjonale opphavet sitt i framfor alt Italia som Catherine de Vivonne var frå. Fleire diktarar som blei etterlikna av preciositeten, som Giambattista Marini, var også herfrå. I tillegg må den spanske Luís de Góngora y Argote nemnast som eit førebilete.

Nemninga «preciositet» blei aldri brukt av kvinnene sjølve som eigennemning, og omgrepet manglar ein fast definisjon. Kjenneteikna for forteljingane og dikta skrivne av kvinnene var at dei ofte fann stad i hyrdingmiljø, såkalla pastoraler eller bukolar, og hovudpersonane er derfor ofte hyrdingar eller hyrdinner, men karakterane blei tillagde noble og høge eigenskapar. Dette var eit klassisistisk tema ettersom det var knytt til Arkadia og Bucolica av Vergil. Allegorien var framleis utbreidd, og blei mellom anna brukt for å symbolsk skildra kjærleiken, som i Clélie (1654) av de Scudéry. Den realistiske romanen var framleis ikkje blitt skapt, og for samtidige skildringar nytta ein klassiske motiv som nøkkelromanar.

Molière sin satire Les précieuses ridicules (1659) sementerte ei nedsetjande tyding av preciocitet, i tydinga unaturleg og overdrive kjenslevar. Han gjorde òg narr av kvinner som kom til Paris frå landet, og trudde at dei høyrde til i dei litterære salongane fordi dei hadde lese romanane til Madeleine de Scudéry. Sidan fekk grupp les précieuses eit betre rykjte gjennom at Louis Roederer i Mémoires pour servir à l'histoire de la société polie en France (1838) anerkjende at salongen hadde tyding for framvoksteren av den franske klassisismen innan skjønnlitteraturen. Preciositeten sjølve kom derimot til å døy ut, mellom anna etter kritikken til Boileau. Tendensen deira til verbale utsvevingar og strukturell kompleksitet blei umoderne og måtte gje rom for søking etter eining, enkelheit og det mindre formatet i den franskklassisistiske stilen.

Personar som var stamgjester i Hôtel de Rambouillet

Kjelder

Denne artikkelen bygger på «Preciositet» frå Wikipedia på svensk, den 17. mai 2020.
- Wikipedia på svensk oppgav desse kjeldene:
  - Norrøn familiebok, Ugleopplaget
  - Historia til litteraturen i verda, Olsson og Algulin, Stockholm 1992, s. 211 ff
  - Litteraturhandboka, red. Dahlström, Stockholm 1984, s. 106 f