Vest-cree-abugidaen

Vest-cree-abugidaen, populært kalla vest-cree-stavingsalfabetet, er ein variant av abugidaen for cree og inuktitut, som blir nytta for å skrive prærie-cree (engelsk Plains Cree), skog-cree (engelsk Woods Cree) og vestlege dialektar av myr-cree (engelsk Swampy Cree. Den blir nytta for å skrive cree-dialektar grovt rekna vestanfor grensa mellom dei kanadiske provinsane Manitoba og Ontario.

Ein tekst på prærie-cree skriven med vest-cree-abugidaen på ei minnetavle i The Forks park i Winnipeg i Manitoba.

Skriftsystemet for cree er ein abugida, i og med at konsonantane alltid blir uttrykte med same symbol, t.d. eit v-forma teikn for p, som så blir modifisert (her snudd rundt på) for å markere ulike konsonant-vokal-kombinasjonar. Abugidaer skil seg frå ekte stavingsalfabet ved at stavingsalfabeta, som t.d. cherokeealfabetet, har ulike symbol for kvar staving.

Grunnprinsipp

Dei fleste symbola i vest-cree-abugidaen står for ei sekvens av konsonant pluss vokal, til dømes ᐱ pi og ᑎ ti. Ved å snu desse symbola i ulike retningar får ein fram ulike vokalar, slik at ᐳ står for po, ᐯ for pē og ᐸ for pa (og tilsvarande for dei andre konsonantane). Ved å setje ein prikk over ᐱ pi, ᐳ po og ᐸ pa får vi lange vokalar: ᐲ pī, ᐴ pō og ᐋ pā. (Det trengst ikkje prikk på ᐯ pē, sidan det ikkje finst nokon kort e.) Det finst òg eigne bokstavar for vokalar utan konsonant føre, nemleg ein trekant som blir snudd på same måten, ᐃ i, ᐅ po, ᐁ ē, ᐊ a, og som har ein prikk over for vokallengd: ᐄ ī, ᐆ ō og ᐋ ā.

Bokstavane må delast i symmetriske og asymmetriske, for variasjonen i vokalar kjem fram på litt forskjellige måtar ved dei to typane. Symmetriske bokstavar snur ein stegvis 90°, som alt vist ovanfor:

ᐃ

i

ᐱ

pi

ᑎ

ti

ᐊ

ᐅ

a

o

ᐸ

ᐳ

pa

po

ᑕ

ᑐ

ta

to

ᐁ

e

ᐯ

pe

ᑌ

te

Ved asymmetriske bokstavar går ein fram på ein litt annan måte. Dels snur ein bokstavane 180°, dels spegelvender ein dei:

ᑭ

ᑫ

ki

ke

ᒋ

ᒉ

ci

ce

ᒥ

ᒣ

mi

me

ᓂ

ᓀ

ni

ne

ᓯ

ᓭ

si

se

ᔨ

ᔦ

yi

ye

ᑲ

ᑯ

ka

ko

ᒐ

ᒍ

ca

co

ᒪ

ᒧ

ma

mo

ᓇ

ᓄ

na

no

ᓴ

ᓱ

sa

so

ᔭ

ᔪ

ya

yo

Ein prikk etter ein bokstav symboliserer at det kjem ein w føre vokalen. Medan ᐁ står for ē, står ᐍ for wē, og medan ᐯ står for pē, står ᐻ for pwē. (I aust-cree-stavingsalfabetet står prikken føre bokstaven.)

Det finst eigne bokstavar for konsonantar som står i slutten av ei staving, utan vokal etter seg. Desse bokstavane er kalla finale i tabellen nedanfor.

Bokstaven ᐦ står for h. Denne bokstaven blir nytta finalt, men blir òg sett føre vokalbokstavane, som i ᓀᐦᐃᔭᐍᐏᐣ nēhiyawēwin 'cree-språket'.

Dialektskilnader

Det er to fonologiske skilnader mellom prærie-cree og skog-cree som får fylgjer for korleis alfabetet blir nytta:

1. Proto-algonkinsk *r har blitt til y i prærie-cree og til th [ð] i skog-cree. Th blir skriven med bokstavar som er modifiserte utgåver av bokstavane i y-serien.
2. Proto-algonkinsk *ī og *ē har blitt til ī og ē i prærie-cree, men har falle saman i ī i skog-cree. I skog-cree blir stavingar med vokalen ī skrivne med bokstavar frå ē-serien. Til dømes står då ᑫ for kē i prærie-cree og for kī i myr-cree. Ī-serien blir med andre ord ikkje nytta i myr-cree.

Inventar

Tabell over bokstavane i vest-cree-abugidaen

Initiale	Vokalar							Finale
	ē	i	o	a	ī	ō	ā
	ᐁ	ᐃ	ᐅ	ᐊ	ᐄ	ᐆ	ᐋ
p	ᐯ	ᐱ	ᐳ	ᐸ	ᐲ	ᐴ	ᐹ	ᑊ
t	ᑌ	ᑎ	ᑐ	ᑕ	ᑏ	ᑑ	ᑖ	ᐟ
k	ᑫ	ᑭ	ᑯ	ᑲ	ᑮ	ᑰ	ᑳ	ᐠ
c	ᒉ	ᒋ	ᒍ	ᒐ	ᒌ	ᒎ	ᒑ	ᐨ
m	ᒣ	ᒥ	ᒧ	ᒪ	ᒦ	ᒨ	ᒫ	ᒼ
n	ᓀ	ᓂ	ᓄ	ᓇ	ᓃ	ᓅ	ᓈ	ᐣ
s	ᓭ	ᓯ	ᓱ	ᓴ	ᓰ	ᓲ	ᓵ	ᐢ
y	ᔦ	ᔨ	ᔪ	ᔭ	ᔩ	ᔫ	ᔮ	ᐩ (ᐝ)¹
th	ᖧ	ᖨ	ᖪ	ᖬ	ᖩ	ᖫ	ᖭ	‡²
w	ᐍ	ᐏ	ᐓ	ᐘ	ᐑ	ᐕ	ᐚ	ᐤ
h	ᐦᐁ	ᐦᐃ	ᐦᐅ	ᐦᐊ	ᐦᐄ	ᐦᐆ	ᐦᐋ	ᐦ
hk³								ᕽ
l 4	ᓬ
r 4	ᕒ

Notar:

1. Final y blei opphavleg skriven med eit heva punkt, men det meir tydelege symbolet ᐩ blir no nytta i staden.
2. Symbolet ‡ blir nytta i myr-cree-språket for ein final th [ð], men det er ikkje Unicode-standard.
3. hk er ei veldig vanleg ord-final konsonantgruppe, fordi ho er ein del av suffikset som uttrykkjer kasuset lokativ, og har difor sin eigen bokstav.
4. l og r finst berre i lånord i vestlege cree-dialektar. I ein romersk-katolsk variant av alfabetet finst det fulle seriar for desse konsonantane; jamfør avsnittet Romersk-katolske tillegg nedanfor.

Romersk-katolske tillegg

I ein romersk-katolsk variant av alfabetet finst det fulle seriar for lånords-konsonantane l og r:

Romersk-katolske tillegg

Initiale	Vokalar				Finale
	ē	i	o	a
r	ᖊ	ᖋ	ᖌ	ᖍ	ᙆ
l	ᕃ	ᕆ	ᕊ	ᕍ	ᔆ

Vest-cree-abugidaen i dataalderen

Den kanadiske abugidaen er representert i Unicode, i området frå Ux1401 til Ux1676.