Kasus

Kasus er ein grammatisk kategori som viser kva slags grammatisk funksjon dei nominale setningsledda har i setninga. I norsk har dei personlege pronomena kasus, skilnaden mellom eg og meg og du og deg i setningar som eg ser deg og du ser meg er ein kasusskilnad, eg og du er nominativsformer og meg og deg er akkusativformer.

Norsk er eitt av fleire språk som over tid har mista store delar av kasussystemet sitt og har erstatta det med ei meir fast ordstilling og preposisjonar. Språk med fleire kasus har som regel ei meir fri ordstilling ettersom orda vert bøygde etter den grammatiske funksjonen, i staden for at den grammatiske funksjonen vert uttrykt ved preposisjonar og ei fast ordstilling. Jo fleire kasus eit språk har, jo friare ordstilling vil det ha. Dette kan ein framleis sjå i dagens norsk, men til ein mykje mindre grad enn kva det har vore i eldre norsk.

Kasustypologi

Det finst i hovudsak to kasussystem i verdas språk, nominativ-akkusativ-system og ergative system.

Nominativ-akkusativ-system

I desse systema har subjektet til transitive verb same kasus som subjektet til intransitive verb. Det er mange døme på nominativ-akkusativ-system, eitt kan vere indoeuropeiske språk.

Pronomenet eg har ei nominativform eg og ei akkusativform meg. Dette gjer at ein som regel har ei friare ordstilling i setningar med dette pronomenet. Til dømes er setningane «Eg såg han» og «Han så eg» ekvivalente. Subjektet i setninga vert eintydig uttrykt ved bruk av nominativskasusen av pronomenet eg i setninga. I pronomen som ikkje vert bøygde i kasus har ein ikkje den same frie ordstillinga, til dømes med pronomenet dei. Setningane «dei såg han» og «han såg dei» er heilt ulike setningar. Her har ein ikkje har kasus til å uttrykke den grammatiske funksjonen, ein må i staden uttrykke dei grammatiske funksjonane i setninga ved ei fast ordstilling, som på norsk er at subjektet kjem først medan objektet kjem etter verbet. Kasus opnar altså opp for at ord kan stå meir fritt i ei setning.

Kasus i norske dialektar

Tal:	Eintal			Fleirtal
Bundenheit:	Ubunden form	Bunden form		Ubunden form	Bunden form
Kasus:	N/A/D	N/A	D	N/A/D	N/A	D
Gudbrandsdalen	einn båt	'båtn	'båté	"båte	"båtæinn	"båtåm
Lærdal	ein baot	baotn	baoti	baota	baotadn	baoto
Selbu	en båt	'båtn	'båtã	"båta	"båtainn	"båtåm
Nordmøre	εn båt	'båtn	'båta	"båta	"båtainn	"båtå
Verdal	εn båt	'båtn	'båta	"båta	"båtann	"båtom
Setesdal	ein båte	båten	båtæ	båta	båtan	båtó
Ranværing (Forelda)	ein båt	båtn	batæ	bata	batan	bato
Gutnisk (Sverige)	ain bat	baten	bate	batar	batar	batä
Malung (Sverige)	en båt	båtn	båtâm	båtar	båtan	båtôm
Kalixmål (Sverige)	ein bat	batn	bato	bat	batan	bato

I mange norske dialektar finn ein òg kasusbøying av substantiv. I ubunden form er det ikkje kasusdistinksjon, men i bunden form er det ein skilnad mellom dativ (for indirekte objekt og etter visse preposisjonar, i prinsippet dei same som i tysk, og nominativ for alle andre grammatiske funksjonar, inkludert objekt. Som regel er det slik at i eintal dativ får hankjønnssubstantiv same suffiks som vi finn for eintal nominativ hos hokjønnssubstantiv, og omvendt, mens inkjekjøn får eit eige suffiks. I fleirtal får alle genera same suffiks, som regel -om i austnorske og -o i vestnorske dialektar. (Sjå tabellen til høgre.)

Særskilde dativformer av substantiv finst i dag hovudsakleg i midlandsmål, nordlege e-mål og trøndsk utanom Fosen, og dei fleste stadene er desse formene på sterkt vikande front mellom yngre språkbrukarar. Det norske dativområdet hang ilag med eit svensk område som går frå Dalarne opp til Jämtland, og eit isolera område i Norrbotten og Västerbotten.

Ergative system

I desse systema har objektet til transitive verb same kasus som subjektet til intransitive verb. Det er mange døme på ergative system, eitt kan vere grønlandsk.

angu-t neri-voq "Mannen et"

mann-ABS ete-3p

angu-tip puisi neri-vaa "Mannen et selen"

mann-ERG sel-ABS ete-3p/3p

I setninga med eitt argument står det i kasus absolutiv, som angut "mann" Abs. Med to argument står objektet i absolutiv (puisi "sel") men subjektet står i ergativ (angutip "mann" Erg.).

Sjå òg

• Kasusstyring

Kjelder

Bibliografi

• Bjørnum, Stig (2003). Grønlandsk grammatik. Nuuk: Forlaget Atuagkat. 
• Blake, Barry J. 2001: Case. Cambridge: Cambridge University Press
• Sandøy, Helge (1985). Norsk dialektkunnskap. Oslo: Novus. ISBN 8270991031. 
• Simonsen, Hanne Gram; Rolf Theil Endresen; Even Hovdhaugen, red. (1988). Språkvitenskap. Oslo: Universitetsforl. ISBN 8200184447.