Den store hungersnauda i 1315-1317

Den store hungersnauda i 1315-1317 var den første av ei rekkje store kriser som råka Europa på 1300-talet. Hungersnauda medverka, saman med andre kriser, til at millionar av menneske døydde og markerer slutten på ein periode (1100-talet og 1200-talet) som hadde vore prega av folkevekst og framgang. Svolten starta med dårleg vêr våren 1315 og avlingane slo feil fleire gonger fram til 1317. Europa kom seg ikkje til hektene igjen før 1322. Det var ein periode prega av høg kriminalitet, sjukdom og dødsfall i stor skala, barnemord og kannibalisme. Perioden fekk konsekvensar for kyrkja, staten, det europeiske samfunnet og katastrofar som skulle kome seinare på 1300-talet.

Frå Apokalypsen (Johannes Openberring) i ein versjon av Biblia Pauperum. Måla ved Erfurt i tida rundt den store hungersnauda. Døden («Mors») sit over ei løve der den lange halen til løva endar i eit flammehav (helvete). Svelt («Fames») peikar på den svoltne munnen hennar.

Den store hungersnauda var sentrert til Nord-Europa, frå Russland i aust til Irland i vest, frå Alpane og Pyreneane i sør til Skandinavia i nord.

Bakgrunn

Hungersnaud i europeisk mellomalderkontekst tydde at folk døydde av svolt i massiv skala. Svolt og hungersnaud var eit vanleg fenomen i Europa under mellomalderen. Til dømes var det ei rekkje lokale hungersnauder i Frankrike på 1300-talet: I 1304, 1305, 1310, 1315-1317 (den store hungersnauda), 1330-1334, 1349-1351, 1358-1360, 1371, 1374-75 og 1390. I England, som var det mest velståande kongedømet som vart råka av den store hungersnauda, var det sveltkatastrofar mellom anna i 1315-1317, 1321, 1351 og 1369. For folk flest var det vanlegvis aldri nok mat og livet var ein relativt kort og brutal kamp for å overleve. I følgje offisielle kjelder i den britiske kongefamilien var gjennomsnittsalderen for dei mest velståande i samfunnet 35,28 år i 1276. Mellom 1301 og 1325, under den store hungersnauda, var gjennomsnittsalderen 29,84, medan han under svartedauden (1348-1375) var på 17,33.

Det mellomalderske samfunnet var agrarisk og sjølv om Europa, mellom 1000 og 1300, hadde vore gjennom ei omfattande utvikling innan handel, kultur, industri og byutvikling, var kontinentet framleis særs avhengig av gode avlingar. Ved byrjinga av 1300-talet var det omfattande produksjon av mat, men handelen hadde enno ikkje nådd det punktet der store mengder av det daglege brød kunne importerast frå Afrika og Sør-Italia til Nord-Europa. Samstundes var det teikn på at folkesetnaden hadde nådd ei øvre grense for det jorda kunne produsere.

Dei store byane, som hadde vokse fram under høgmellomalderen, hadde enno ikkje lært seg å lagre store matdepot og dei var særs avhengig av det landsbyane produserte av mat. Som følgje av dette var dei særs sårbare i år med dårlege avlingar, då produksjonen ikkje nådde opp mot behovet.

Under den varme perioden i mellomalderen (perioden før 1350) hadde folkesetnaden i Europa eksplodert og nådd høgder som enkelte stader ikkje skulle verte overgått før på 1800-talet (delar av Frankrike er i dag mindre folkesett enn dei var på byrjinga av 1300-talet). Derimot hadde utbytteforholdet for kveite (tal på korn ein kunne ete per sådde korn) falle sidan 1280, noko som hadde ført til at matprisane auka. I godt vêr kunne forholdet vere 7:1, medan det under dårlege vekstår kunne falle til 2:1, dvs. at for kvart såkorn som vart planta hausta ein to korn, eitt korn for å så neste år og eitt korn for å spise. Som samanlikning har dagens landbruk eit forhold tilsvarande 200:1.

Under den varme perioden i mellomalderen var det ein katastrofalt dårleg vêrperiode som samanfalt med byrjinga av den store hungersnauda. Mellom 1310 og 1330 vart Nord-Europa råka av ein av dei verste og mest vedvarande vêrperiodane i heile mellomalderen, prega av strenge vintrar og regnfulle og kalde somrar.

Endringar i vêrmønsteret, den dårlege handsaminga av kriser hos mellomalderstatane, kombinert med ein folketopp, førte til at Europa var særs sårbar for kriser.

Politisk inndeling av Europa 1328

Den store hungersnauda

Våren 1315 vart Europa råka av uvanleg mykje regn. Gjennom heile våren og sommaren fortsette regnet og temperaturen var låg. Under desse tilhøva kunne ikkje kornet modnast. Kornet vart derfor ført innandørs i urner og potter. Gras og høy til dyra kunne dermed ikkje lagrast, noko som førte til at det ikkje vart fôr til buskapet. Matprisane steig på grunn av den dårlege avlinga. I England vart maten som vart seld for 20 shilling på våren seld for 40 shilling i juni. Salt, den einaste måten å konservere og lagre kjøtt på, var vanskeleg å få tak i på grunn av at det ikkje kunne dampast ut i det våte vêret. I Lorraine steig brødprisane med 320 prosent, noko bøndene ikkje lenger kunne betale. Kornlager for langtidskriser vart avgrensa til berre å gjelde for adelen. På grunn av den generelt store folkesetnaden, betydde avlingar så vidt under gjennomsnittet at nokon måtte svelte, det var med andre ord ein liten margin for katastrofe. Folk starta å hauste ville, etande røter, planter, gras, nøtter og bark i skogen.

Det er fleire dokumenterte hendingar som viser omfanget av hungersnauda. Edvard II, konge av England, stoppa ved Saint Albans den 10. august 1315, der brød ikkje var å finne, verken for han eller følgje hans. Det var ein særs sjeldan situasjon at kongen av England, den mest velståande nasjonen i Europa, ikkje kunne ete. Frankrike, under Ludvig X, prøvde å invadere Flandern, men området var ein del av låglanda i Nederlanda og slettene var så gjennomvåte at hæren vart nøydde til å trekke seg tilbake og brenne forsyningane der dei var, fordi dei ikkje klarte å bere dei attende.

Eit nokolunde samtidig engelsk dikt om hungersnauda:

When God saw that the world was so over proud, He sent a dearth on earth og made it full hard. A bushel of wheat was at four shillings or more, Of which men might have had a quarter before.... og then they turned pale who had laughed so loud og they became all docile who before were so proud. A man's heart might bleed for to hear the cry Of poor men who called out, "Alas! For hunger I die ...!"

—Poem on the Evil Times of Edward II, om lag 1321 (dikt frå ei ukjent kjelde)

Regnet heldt fram gjennom våren 1316 å pøse ned over ein europeisk folkesetnad som var utmatta og utan ressursar til å forsørgje seg sjølv. Alle sosiale klassar, så vel adelsmenn som tiggarar, vart råka, mest av alt bøndene, som tilsvarte 95 % av folkesetnaden. For i det heile tatt å skaffe seg noko form for håp, vart ofte trekkdyra slakta og såkornet ete. I nokre tilfelle vart barna forlatne til å forsørgje seg sjølve (jamfør eventyret Hans og Grete), eldre menneske avstod frivillig frå å ete i håp om at den yngre generasjon skulle overleve. Årbøkene frå denne tida fortel om fleire tilfelle av kannibalisme.

Hungersnauda nådde toppunktet sitt i 1317, då det dårlege vêret berre fortsette. Sommaren det året gjekk endeleg vêret inn i sitt normale mønster. Likevel var folk på denne tida framleis svekka av sjukdommar som lungebetennelse, bronkitt, tuberkulose og andre lidingar. Mykje av plantekornet hadde vorte ete, så tilgangen på mat kom ikkje opp på eit normalt nivå før i 1325, noko som førte til at folkeveksten igjen auka. Historikarar er usamde seg imellom, men det er estimert at rundt 10-15 % av folkesetnaden i mange byar og landsbyar døydde. Sjølv om svartedauden 20-50 år seinare tok livet av fleire, var den store hungersnauda verre for mange. Medan svartedauden feia gjennom eit område på relativt kort tid, varte hungersnauda i årevis og forlenga lidingane til dei råka så mykje at de til slutt måtte ty til kannibalisme og barnedrap.

Konsekvensar

Hungersnauda er kalla «den store hungersnauda» av fleire årsaker. Ikkje berre på grunn av talet på dødsfall, det store geografiske området ho omfatta, eller lengda på katastrofen, men òg på grunn av konsekvensane som svoltkatastrofen fekk.

I første rekkje fekk han konsekvensar for kyrkja. Ingen form for bøn såg ut til å hjelpe mot følgjene av hungersnauda. I eit samfunn der religionen var den siste utvegen for alle probleme, vart den institusjonelle autoriteten til kyrkja svekka idet folket erfarte at bøner ikkje hjelpte mot lidingane deira.

Den andre konsekvensen var auken av kriminal aktivitet. Europa i mellomalderen på 1200-talet var alt ein valdeleg kultur, der valdtekt og drap var vanleg. Med hungersnauda måtte til og med ikkje-kriminelle ty til kriminelle aktivitetar for å få mat til seg sjølv og familien sin. Etter hungersnauda gjekk Europa ei tøffare og meir valdeleg framtid i møte. Effekten kunne ein sjå rundt om i samfunnet, mest av alt var han synleg i krigføringa på 1300-talet, under den blodige hundreårskrigen, samanlikna med dei meir fredfulle hundreåra før (1100-talet og 1200-talet), då adelsmenn oftare døydde i turneringer enn på slagmarken.

Ein tredje konsekvens var den dårlege handsaminga av krisa som oppstod av nasjonane på denne tida. På same måte som Gud ikkje svarte på dei uendelege bønene, var dei verdslege makthavarane like ineffektive, noko som førte til at makta og autoriteten deira vart undergraven.

Eit fjerde punkt var at den store hungersnauda markerte slutten på ein periode med eineståande folkevekst som hadde starta rundt år 1050. Sjølv om fleire historikarar meiner at folkeveksten alt på denne tida hadde sakka akterut, er det ingen tvil om at den store hungersnauda sette ein klår stoppar på aukinga.

Til slutt fekk truleg den store hungersnauda konsekvensar for framtidige hendinga, som til dømes svartedauden, der ein alt svekka folkesetnad skulle verte råka enno hardare.

Strid om kannibalisme

Bevisføringa for kannibalisme under den store hungersnauda er fleirtydig og historikarane er ikkje samde. Det finst forteljingar om kannibalisme i Livland og Estland, så vel som Irland og andre stader i Europa. Mange historikarar meiner at det er lite truleg at det, i ei tid der renessansen var like om hjørnet og der Dante skreiv eit av dei store verka i litteraturhistoria, var folk i Europa som åt kvarandre. Kanskje seier det heller noko om moderne haldninga og verdiar, der kannibalisme er tilskrive «dei andre», framfor sine eigne forfedrar som gjorde kva som helst for å overleve.

Sjå òg

• Svartedauden

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Den store hungersnøden 1315–1317» frå Wikipedia på bokmål, den 12. desember 2009.
  • Wikipedia på bokmål oppgav desse kjeldene:
• William C Jordan, The Great Famine: Northern Europe in the Early Fourteenth Century, Princeton UP, 1996. ISBN 0-691-05891-1. Den første og den mest omfattande boka om emnet.
• Henry S. Lucas, "The great European Famine of 1315-7", Speculum, Vol. 5, No. 4. (Oct., 1930), pp. 343-377. Den første (på engelsk) og mest omtalte artikkelen om Den store hungersnøden. Tilgjengeleg online via filarkivet JSTOR, berre i lisensierte bibliotek.
• I. Kershaw, "The Great Famine", Past og Present, 59 (1973). Tilgjengeleg online via filarkivet JSTOR, berre i lisensierte bibliotek.
• B.M.S. Campbell, ed., Before the Black Death, ISBN 0-7190-3927-4
• A.R. Bridbury, "Before the Black Death", Economic History Review, 30 (1977). Tilgjengeleg online via filarkivet JSTOR, berre i lisensierte bibliotek.
• John Aberth, From the Brink of the Apocalypse: Confronting Famine, Plague, War og Death In the Later Middle Ages, 2000, ISBN 0-415-92715-3 - Kapittel 1 tilgjengeleg online.
• Ole Georg Moseng, Den flyktige pesten : vilkårene for epidemier i Noreg i seinmiddelalder og tidlig nytid, Oslo 2006
• Ole Jørgen Benedictow, Svartedauen og senere pestepidemier i Noreg : pestepidemiens historie i Noreg 1348-1654 Oslo 2002 ISBN 82-7477-108-7