Perlearbeid

Perlearbeid er ei dekorasjonsform der ein festar pynteperler til kvarandre ved å tre dei på ei snor eller ein tynn streng med ei nål, syr dei fast til stoff, eller fester dei til ei overflate på anna vis. Det finst perler i ei rekkje ulike materiale, former og storleikar, og kan til dømes vera laga av skjel, keramikk eller glas. Dei blir brukte til mange ulike føremål, ofte til pynt på til dømes smykke og klede, men kan også brukast til annan kunst og dekorasjon. Historisk har slikt arbeid blitt brukt til religiøse føremål, som bønekransar, lukkebringande talismanar og til handel, byttehandel og rituell gåveutveksling.

Perlearbeideprosjekt på ein perlevev. Svarte, kvite og oransje gjennomsynlege perler blir brukte til å laga eit armband.

Det finst fleire ulike teknikkar for perlearbeid, som veving med og utan vev, perling på snor, perlebroderi, perlehekling, perlestrikking og nupereller med perler.

Historie

Egyptisk kjole av fajanseperler frå ca. 2500 f.Kr.

Tilverking og bruk av perler går tilbake til eldre steinalder. Det er funne perler laga av strutseeggeskal i Afrika som kan vera opptil 50 000 år gamle, og i Nord-Asia frå kring 37 000 år sidan. Det er også funne slike perler i Sør-Asia. Frå Harappa kjenner ein til steinperler laga med spesielle drillar frå 7000-talet f.Kr. Perler i ulike former var nesten universelle i oldtida. Ofte blei dei laga med lokalt tilgjengelege materiale. Athabaskiske folk i dagens Alaska brukte til dømes sjøtenner, skjel frå marine blautdyr som er naturleg hole, til intrikat perlearbeid.

Perler i egyptisk fajanse, ein type keramikk laga av leire, kalk, soda, natron og kvarts i sand- eller støvform blanda til ein pasta og forma rundt ein pinne eller eit strå og brunnen til dei var harde, blei særleg brukt i det gamle Egypt til smykke frå det fyrste dynastiet (3000-talet f.Kr.) og seinare. Fajanse og andre keramikkperler dekka med vitrifisert kvarts blei laga før ein laga reine glasperler. Kinesarane blei kjende med fargerike perler laga av glas under krigande statar-tida (475-221 f.Kr.), og byrja sjølv å tilverka og vidaretuvikla dei til å etterlikna smykkesteinar som jade og bruka dei til smykke, rituelle gjenstandar og til utsmykking av våpen.

I 1291 hadde handverkarar i Murano i Italia byrja å laga intrikate glasperler, muranoperler, inspirerte av anna venetiansk glas. Etter at ein byrja dekorera glas med lampeoppvarming blei det produsert europeiske frøperler til bruk for broderi, hekling og andre teknikkar. Tsjekkiske frøperler er nokre av dei mest populære perlene i nyare tid. Europeiske perler blei eksporterte til andre verdsdelar, og kunne tilpassast lokal smak.

I dag kan perling utførast av smykkemakarar og kunstnarar og som ein hobby. Nokre kunstnarar som har nytta teknikken er Liza Lou, Ran Hwang, Hew Locke, Jeffery Gibson og Joyce J. Scott.

Galleri

• 
  Perler av strutseegg frå yngre paleolittisk tid funne i Shanxi-provinsen i Kina.
• 
  Glasperler laga i krigande statar-tida i Kina.
• 
  Skjelperler frå den arkaiske tida i Sumer, 2900-2340 f.Kr.
• 
  Ulike perletypar brukte i eit smykke frå Qing-dynastiet.

Afrikanske tradisjonar

Maske med perlearbeid frå bamunfolk i Kamerun, laga kring 1880.

Det finst tradisjonar for perlearbeid blant folkegrupper i heile Afrika, der ein kan bruka naturmateriale som bein og skjel eller importerte og lokalt tilverka glasperler. Perlearbeid kan brukast til å dekorera hovudplagg, masker, klede, korger, figurinar og anna. Sørafrikanske ndebelefolk kan til dømes visa sivil status gjennom ulike perla skjørt og kapper.

Aggryperler (også kalla aggri eller aggrey) er ein type dekorerte glasperler, og er blitt brukt av folk frå Ghana og andre land i Vest-Afrika til halssmykke og armband som ein har bytta mot andre varer. Til desse perlene er det knytt tru på at dei har magisk krefter knytte til fruktbarheit. I Mauritania finst det kiffa-perler av glaspulver som representerer ein tradisjon som kan førast tilbake så langt som rundt 1200. Kvinnegrupper har gjenoppliva dette handverket etter at dei siste tradisjonelle kiffatilverkarane døydde på 1970-talet. Kamerunske kvinner er kjende for å laga treskulpturar dekte med perlearbeid.

Galleri

• 
  Elefantmaske pynta med glasperler av bamilekefolk i Bandjoun i Kamerun, ca. 1910–1930.
• 
  Bamunstatue pynta med perler frå 1900-talet.
• 
  Perledekorasjon på den tradisjonelle drakta til ei datogakvinne i Tanzania.
• 
  Kvinner i Kenya med tradisjonelle perlesmykke.
• 
  Mann med tradisjonelt musikkinstrument i ein pose pynta med perler, iført ei skjorte med perledekorasjonar.

Asiatiske tradisjonar

Det finst ulike former for perlearbeid blant ulike folkegrupper i Asia. Kinesisk broderi omfattar også perlebroder, der Xiamen-teknikken er særleg kjend for figurative motiv med skugge og tredimensjonale effektar. Peranakanfolk (kinesisk-malayar) er særleg kjende for fottøy med perlebroderi, sjølv om dei også dekorerte klede og inventar med perler. Blomar og dyr med symbolske tydingar er vanlege motiv. Perlearbeid frå Borneo er ofte kjenneteikna av krumme linjer med motiv inspirerte av dyr, typisk med svarte, gule og raude perler. Orang ulu-folk frå Sarawak på Borneo kan dekorera klede, utstyr og korger med perlearbeid som kan førestilla menneske, dyr og fabeldyr, plantar og geometriske mønster.

• 
  Kinesisk broderi av ei sol med korallperler og metalltråd, frå eit embetsmannsmerke frå Qing-dynastiet.
• 
  Kinesisk knapp frå 1800-talet utført i perlearbeid.
• 
  Tibetansk prinsesse kring 1879 med hovudplagg pryda med perler.
• 
  Duk frå 1910-talet dekorert med perler i peranakanstil.
• 
  Perlevevna i Sarawak

Europeiske tradisjonar

Den russiske adelskvinne Olga Orlova-Davydova med kokosjnik pryda med perlearbeid under eit maskeradeball i 1903.

Perlearbeid i Europa kan også førast tilbake til bruk av bein og skjel som dekorasjonar blant tidlege moderne menneske. Etterkvart som glasproduksjonen auka i popularitet gjennom mellomalderen, byrja glasperler å dukke opp mykje i perlebroderi, perlekjede og liknande. Ein kunne dekorera klede, som det engelske geistlege plagget kjent som Butler-Bowden cope, frå 1330, eller etterkvart kleda til rikfolk. I tidleg moderne tid blei det også vanleg å dekorera gjenstandar, som skrin, korger og små bilde, med perler.

Ein europeisk perleteknikk er «udøyelege» blomar laga av perler. Opphavet til teknikken er ukjend, men det er generelt semje om at han går fleire hundreår tilbake, så langt tilbake som minst 1500-talet og kanskje tilmed 1300-talet. Det blei utvikla to hovudstilar: Fransk perling, der tråden berre går gjennom kvar perle éin gong og trådane går vertikalt, og viktoriansk (også kalla engelsk eller russisk) perling, der trådane går gjennom kvar perle to gonger og går horisontalt. På slutten av 1800- og byrjinga av 1900-talet blei perleblomane brukte til å lage langvarige gravkransar, kjende som immortelles (fransk for 'udøyelege'). På midten av 1900-talet blei kunsten introdusert til USA med sal av blomeperlesett. På 1960- til 1970-talet blei det gjeve ut bøker med nye blomedesign med perler.

Perlearbeid er ein viktig del av folkedrakta til mange europeiske folkeslag. I Nord-Russland har ein til dømes typisk laga kokosjnikar med elveperlenett kring panna, i tillegg til tradisjonelt perlebroderi. Lemkofolk frå Ukrain har ein tradisjon for perlekragar laga av glasperler i folkedrakta si. Perledekorasjonar gjekk av moten i mykje av Europa på 1700-talet, men kom tilbake att det neste hundreåret, då ein kunne pynta tilbehøyr som tasker, hanskar, strømper og belte og større objekt som kjolar.

Galleri

• 
  Perler i glas og stein mellom to brosjer frå ei norrøn grav i Valsgärde frå 900-talet.
• 
  Moderne perla blomar, den gule i fransk perleteknikk og den rosa i britisk viktoriansk perleteknikk.
• 
  Hjarteforma pute pynta med perler, laga av ein engelsk sjømann kring 1900.
• 
  Fransk kjole frå 1927 brodert med grøne glasperler.

Nord-Amerika

Skulderveske med perledekorasjon laga av muscogeefolk kring 1820.

Urfolk i Nord-Amerika hadde utvikla perlearbeid med materiale som skjel, dendritt, klør og bein, og vidareutvikla det med bruk av glasperler etter at europearar innførte dei til Amerika frå tidleg på 1600-talet.

Perlearbeid utført av urfolk i dag nyttar små glasperler i stor grad, men utøvarar brukar også tradisjonelt viktige materiale. Wampumskjel er til dømes seremonielt og politisk viktige for ei rekkje Eastern Woodlands-folk, og blir brukte til å avbilda viktige hendingar.

Fleire urfolkskunstnarar frå mange ulike grupper blir rekna som leiande innan moderne amerikansk perlearbeid. Desse omfattar Teri Greeves (kiowa, kjend for perla kommentarar om røysterettar for urfolk), Marcus Amerman (choctaw, kjend for realistiske perleportrett av historiske figurar og kjendisar) og Jamie Okuma (luiseño-shoshone-bannock, kjend for perla dokker).

Great Lakes

Ursulinske nonner i Great Lakes-området innførte blomemønster blant unge urfolksjenter, som raskt tok dei opp i perlearbeidet sitt. Ojibwekvinner i området skapte særleg rikt dekorerte skuldervesker kjende som gashkibidaagan.

Eastern Woodlands

Innu-, mi'kmaq-, penobscot- og haudenosauneefolk utvikla, og er kjende for, symmetriske bordar, ofte i kvite perler. Irokesarfolk laga opphøgd perlearbeid, der trådar blei strama slik at perlene danna bas-relieff med ein tredimensjonal effekt.

Søraustlege grupper

Søraustlege grupper utforma ein stil der bilete var definerte av kvite kantar, ein visuell referanse til skjela og perlene kystfolka hadde brukt før kontakt med europearar. Denne stilen gjekk nesten tapt under Trail of Tears, då mange utøvarar døydde under den tvinga marsjen til Indian Territory vest for Mississippielva. Roger Amerman (choctaw, bror av Marcus Amerman) og Martha Berry (cherokee) har gjenoppliva stilen.

Sierra Madre

Huicholfolk i dei mexicanske statane Jalisco og Nayarit har ein særeigen stil der dei festar perler til harde overflater med ei blanding av harpiks og bivoks i staden for å bruka tråd.

Galleri

• 
  Wishhambrur med perlepynt fotografert i Oregon i 1910 av Edward S. Curtis.
• 
  Taske laga av innufolk (montagnais), innsamla i 1892.
• 
  Skjelpaddeamulet laga av Standing Elk frå cheyennefolket i 1898.
• 
  Jaguarhovud dekorert med perler i huicholstil.

Sør-Amerika

Perleskjørt frå Venezuela

Før kontakt med europearane blei det laga perler av skjel, typisk frå Spondylus-artar, stein som jade, karneol, ladurstein og obsidian, og metall som gull og sølv i Sør-Amerika. Etter at europearane kom til Amerika og innførte glasperler, byrja også lokale folk å tilverka perler i detter materialet. Det blei handla med perler både før og etter europeisk kontakt.

I tillegg til i smykke blei perler brukte til å dekorera klede, til dømes skildra Pedro Pizarro inkaklede som var så tett pynta med perler at ein ikkje kunne sjå stoffet dei sat på. Perler kunne også brukast til å dekorera nåler kalla tupu som heldt fast sjal og liknande klede.

Det er kjent skjørt eller forkle laga av glasperler frå fleire delar av Sør-Amerika, som Guyana, Surinam, Fransk Guiana, Venezuela, Colombia og Brasil. Nokre lokale namn på dette plagget er queyu og motsa. Dette skjørtet kunne vera det einaste klesplagget brukt av urfolkskvinner, anten til kvardags eller berre som seremonielle klede.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Beadwork» frå Wikipedia på engelsk, den 7. januar 2023.
  • Wikipedia på engelsk oppgav desse kjeldene:
• Berlo, Janet C.; Ruth B. Phillips (1998). Native North American Art. Oxford History of Art. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-284218-3. 
• Dubin, Lois Sherr (1999). North American Indian Jewelry and Adornment: From Prehistory to the Present. New York: Harry N. Abrams. ISBN 0-8109-3689-5
• Dubin, Lois Sherr (2009). The History of Beads: From 100,000 B.C. to the Present. New York: Harry N. Abrams. ISBN 978-0810951747
• Beads and beadwork. (1996). In Encyclopedia of north american indians, Houghton Mifflin.

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Perlearbeid