Umesamisk
Umesamisk er eit samisk språk i den uralske språkfamilien. Dei få talarane som er att bur i Sverige. Tidlegare vart det snakka også på norsk side. Umesamisk dannar i lag med sørsamisk den sørlege greina av dei samiske språka, desse to utgjer «sørsamisk i vidare forstand».
| Umesamisk | ||
| Klassifisering | uralsk finsk-ugrisk samisk | |
| Bruk | ||
| Tala i | Noreg, Sverige | |
| Område | Nordland, Västerbotten | |
| Umesamisktalande i alt | Ca. 10 | |
| Skriftsystem | Latinsk | |
| Språkkodar | ||
| ISO 639-3 | sju | |
| Glottolog | umes1235
| |
Grammatikk
endreUmesamisk har mindre stadieveksling enn dei nordlegare samiske språka. Derimot har umesamisk, saman med pitesamisk, det same omlydsfenomenet som det sørsamisk har. Det umesamiske negasjonsverbet blir bøygd i tempus.
Alfabet
endreDet umesamiske alfabetet slik det står i ordboka til Henrik Barruk er, i rekkjefylgje, a, á, b, d, đ, e, f, g, h, i, ï, j, k, l, m, n, ŋ, o, p, r, s, t, ŧ, u, ü, v, y, å, ä, ö.
Ytre språkhistorie
endreUmesamisk var det samiske språket som først vart skriftfesta, all litteratur skrive på samisk på 1600-talet vart skrive på umesamisk. I 1738 publiserte den svenske presten Per Fjellström i Lycksele ei skildring av umesamisk grammatikk (Grammatica Lapponica) og ein svensk-umesamisk ordbok (Sueco-Lapponicum). Det nye testamentet kom på umesamisk i 1755, og den første samiske bibelen, frå 1811, var også på umesamisk Tat Ajles Tjalog (Den Heilage Skrift). Dette gjev umesamisk ein sentral posisjon i samisk språkhistorie.
Dei umesamiske områda låg mot sør og aust i svensk Sápmi, og var blant dei første som vart forsvenska under svensk ekspansjon nordover frå og med mellomalderen. Det tidlege skriftspråket vart dermed ikkje lenger brukt i publikasjonar frå attenhundretalet og framover. Etter dette gjekk det lang tid før umesamisk fekk eit offisielt skriftspråk.
I 1999 foreslo det svenske sametinget eit offisielt umesamisk skriftspråk. Forslaget vart den 28. januar 2000 lagt fram for SN.[1]
Ein uoffisiell umesamisk ortografi vart lenge teke i bruk lokalt i Sverige, mellom dei av kommunane Umeå og Lycksele. Den 27. april 2010 vart denne ortografien godkjent av den samiske språknemnda Sámi giellalávdegoddi på eit møte i Karasjok.[2] Den 26. februar 2014 vart han òg godkjent av Sametingets språknemnd i Umeå, og umesamisk vart dermed eit offisielt språk.[3][4]. I praksis publiserer både dei sentrale styresmaktene og Sametinget likevel berre på tre samiske skriftspråk (sør-, lule- og nordsamisk)[5].
Revitalisering
endreEtter Salminen 2007, som også Ethnologue siterer, er det berre ein handfull eldre som snakkar umesamisk. Det er likevel revitaliseringsarbeid undervegs.
I 2008 vart den svenske språklæraren Henrik Barruk frå Storuman tildelt den nordiske språkprisen Gollegiella for arbeidet med å verne det umesamiske språket som eit levande språk.*Pulk, Åse (2008). Den samiske språkprisen Gollegiella går til Utsjok sameforening og en svensk lærer i umesamisk. NRK Sámi Radio, 12. november 2008. I Malå har det sidan 2001 vore undervist i sørsamisk, og sidan 2010 i umesamisk.[6]
Musikkstudenten Katarine Barruk frå Storuman vart i 2012 utnemnd til «årets unge kunstnar» på festivalen Riddu Riđđu, etter å ha framført songane sine på umesamisk.[7]
Hausten 2014 vert det byrja med ei lærarutdanning i umesamisk ved Umeå Universitet. Målet er å ha ferdigutdanna tre lærarar frå og med hausten 2016.[8]
Kjelder
endre- ↑ United Nations Group of Experts on Geographical Names, Working Paper No. 66, Item 16 of the Provisional Agenda: Standardization in Multilingual Areas.
- ↑ Samisk språknemnds plenumsmøte, Giellalávdegoddi, Sametinget, 27. april 2010
- ↑ Nils Johan Eira: Idag tar sametinget stilling til umesamisk, NRK Sápmi, 26. februar 2014
- ↑ Olle Kejonen, Karen Eira: Sametinget godkänner umesamiskan, Sverges radio/Ođđasat.se, 26. februar 2014
- ↑ Jf. t.d. det svenske sametinget si side for samiskspråkleg innhald, og dei fleirspråklege sidene til Landsbygsdepartementet, departementet for samiske saker i Sverige.
- ↑ Andersson, Camilla (2011). Nytt hopp för samiskan i Malå. Sápmi, 16. mai 2011.
- ↑ Pettersen, Egil (2012). Hun vil redde utrydningstruet samespråk med hip-hop. TV2, 12. juli 2012.
- ↑ Eira, Nils Johan; Kejonen, Olle (2014). Språksatsning kan gi nye lærere i umesamisk. NRK Sápmi, 24. februar 2014.
Bakgrunnsstoff
endreBibliografi
endreLitteratur
endreVitskaplege artiklar
endre- Larsson, Lars-Gunnar 2012: Grenzen und Gruppierungen im Umesamischen. 198 s. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. (Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica 83.) ISBN 978-3-447-06816-7.
- Salminen, Tapani 2007: Endangered languages in Europe. I: Matthias Brenzinger (red.) Language diversity endangered Trends in Linguistics: Studies and Monographs 181; Berlin & New York: Mouton de Gruyter. 205–232.
- Siegl, Florian 2017 "Ume Saami : The forgotten language" i: Études finno-ougriennes 48. DOI 10.4000/efo.7106
- Siegl, Florian 2017 "Tryggve Sköld och umesamiskan : intryck från en oavslutad språkdokumentation" i: Norsk Lingvistisk Tidsskrift 35. 252–290
Ordbøker
endre- Barruk, Henrik 2018: Báhkuogirjjie. Ordbok. Ubmejesámien–dáruon | Dáruon–ubmejesámien. Umesamisk–svensk | Svensk–umesamisk.
- Schlachter, Wolfgang 1958: Lexica Societatis Fenno-Ugricae XIV. 1958. XIX + 294 p. Wolfgang Schlachter, Wörterbuch des Waldlappendialektes von Malå und Texte zur Ethnographie.
