Zulu

For andre tydingar av oppslagsordet, sjå Zulu (fleirtyding).

Zulu, òg kjend som isiZulu, er eit bantuspråk i niger-kongofamilien som vert tala av om lag ni millionar menneske kjende som zuluar. Fleirtalet av dei (over 95 %) bur i Sør-Afrika. Språket er det som blir forstått av flest folk i landet, over halvparten av innbyggjarane (Ethnologue 2005), og blei i 1994 eitt av elleve offisielle sørafrikanske språk. Ein snakkar òg zulu i Malawi, Mosambik og Eswatini.

Zulu isiZulu
Klassifisering	Niger-kongospråk  Atlantisk   Volta-kongo-språk    Benue-kongo-språk     Bantoid      Sørleg       Eigentleg bantuspråk        Nguni         Zulu
Bruk
Tala i	Sør-Afrika Eswatini Lesotho Malawi
Zulutalande i alt	9 563 000
Skriftsystem	Det latinske alfabetet
Offisiell status
Offisielt språk i	Sør-Afrika
Språkkodar
ISO 639-1	zu
ISO 639-2	zul
ISO 639-3	zul
Wikipedia på zulu

Prosentmessig del av folkesetnaden som snakkar zulu i ulike delar av Søra-Arika.

██ 0–20% ██ 20–40% ██ 40–60%

██ 60–80% ██ 80–100%

Grammatikk

Zulu er eit tonespråk. Zulu er også kjend for å ha klikkelydar. Zulu har ein dental, ein alveolar og ein lateral klikk, dei blir skrive 'c, q, x.

Zulu er eit agglutinerande SVO-språk og høyrer til språkfamilien nguni. I M. Guthrie sitt klassifiserintgssystem høyrer zulu til sone S.

Språkhistorie

Den kjende historia til språket er knapp, men det finst vitnemål om språket frå 1500-talet. Zuluane kom til dagens Sør-Afrika rundt 1300-talet. Som xhosaene, som hadde innvandra under tidlegare bølgjer av bantuekspansjonen, tok zulu opp mange lyder frå språka til khoisan- og sanfolk. Dette har ført til at både zulu og xhosa har klikk-konsonantar lik desse språka.

Som alle andre sørafrikanske språk var zulu berre eit talespråk fram til europeiske misjonærar kom til området. Den første grammatikken over zulu blei utgjeven i Noreg i 1850 av den norske misjonæren Hans Schreuder. Det første dokumentet skrive på zulu var ei bibelomsetjing frå 1883. I 1901 oppretta John Dube, ein zulu frå Natal, Ohlange Institute, den første innfødde utdanningsinstitusjonen i Sør-Afrika. Han var også forfattaren av Insila kaShaka, den første romanen skriven på zulu.

Utviklinga til skriftspråket vart styrd av Zulu Language Board i KwaZulu-Natal fram til dette blei erstatta av Pan South African Language Board, som tek for seg alle dei offisielle språka i Sør-Afrika.

Lydlære

Vokalar

	Fremre	Sentral	Bakre
Lukka	i		u
Midtre	e		o
Open		a

IPA	Eksempel (IPA)	Eksempel (orto.)	Tyding	Merknader
[i]	[ˈsiːza]	-siza	«hjelpe»	Uttalt som i-en i ordet rik
[u]	[uˈmuːzi]	umuzi	«landsby»	Uttalt som o-en i ordet mor
[e]	[umgiˈɓeːli]	umgibeli	«passasjer»	«e» vert uttalt [e] når han kjem etter ei staving som inneheld «i» eller «u» eller kjem til slutt
[ɛ]	[ˈpʰɛːɠa]	-pheka	«lage mat»	«e» vert uttalt [ɛ] andre stader.
[o]	[umaˈɠoːti]	umakoti	«brur»	«o» vert uttalt [o] når han kjem etter ei staving som inneheld «i» eller «u» eller kjem til slutt
[ɔ]	[ɔˈgɔːgo]	ogogo	«bestemor»	«o» vert uttalt [ɔ] andre stader.
[a]	[ˈdaːda]	-dada	«pusle»	Uttalt som «mama» på engelsk

Konsonantar

		Labial	Dental/alveolar		Postalveolar	Velar	Glottal
			sentral	lateral
Klikk	vanleg		[ǀ]	[ǁ]	[ǃ]
	aspirert		[ǀʰ]	[ǁʰ]	[ǃʰ]
	depressor		[ᶢǀʱ]	[ᶢǁʱ]	[ᶢǃʱ]
	nasal		[ᵑǀ]	[ᵑǁ]	[ᵑǃ]
	depressor-nasal		[ᵑǀʱ]	[ᵑǁʱ]	[ᵑǃʱ]
Nasal	plain	[m]	[n]		[ɲ]	[ŋ]
	depressor	[m̤]	[n̤]		[ɲ̈]	[ŋ̈]
Plosiv	vanleg	[pʼ]	[tʼ]			[kʼ]
	aspirert	[pʰ]	[tʰ]			[kʰ]
	depressor	[b̤]	[d̤]			[ɡ̈]
	implosiv	[ɓ]				[ɠ]
Affrikat	vanleg				[tʃʼ]	[kxʼ]
	depressor				[dʒ̈]
Frikativ	vanleg	[f]	[s]	[ɬ]	[ʃ]		[h]
	depressor	[v̤]	[z̤]	[ɮ̈]			[ɦ̤]
Approksimant	vanleg			[l]	[j]	[w]
	depressor				[ȷ̈]	[w̤]

Konsonantane markert med trema (to prikkar) er depressor-konsonantar som påverkar tonen til stavinga si.

Klikkelydar

Zulu har tre klikkelydar:

• c: dental (som ein smattar på norsk når noko er gale/synd)
• q: alveolar (som ei flaske som opnar med eit «pop»)
• x: lateral (som ein smattar på hestar)

Uttalt	Eksempel (IPA)	Eksempel (skrive)	Tydig	Merknader
ǀ	[iːˈǀiːǀi]	icici	øyrering
[ǀʰ]	[úɠuˈǀʰáːza̤]	ukuchaza	å forklara/fasinera
[ᶢǀʱ]	[ísiᶢǀʱǐ̤ːno]	isigcino	ende
ᵑǀ	[iᵑǀwáːᵑǀwa]	incwancwa	syrna maismjøl
[ᵑǀʱ]	[iᵑǀʱǒ̤ːsi]	iconsi	drope
ǃ	[iːǃáːǃa]	iqaqa	ilder
[ǃʰ]	[iːǃʰúːde̤]	iqhude	hane
[ᶢǃʱ]	[umᶢǃʱi̤ɓɛ́ːlo]	uMgqibelo	laurdag
ᵑǃ	[iᵑǃɔ́ːla]	inqola	vogn
[ᵑǃʱ]	[iᵑǃʱɔ̤̌ːndo̤]	ingqondo	hjerne
ǁ	[iːǁɔ́ːǁo]	ixoxo	frosk
[ǁʰ]	[úɠuǁʰáːsa]	ukuxhasa	å støtta
[ᶢǁʱ]	[úɠuᶢǁʱɔ̤̌ːɓa]	ukugxoba	å trampa
ᵑǁ	[iᵑǁɛ́ːɓa]	inxeba	sår
[ᵑǁʱ]	[iᵑǁʱɛ̤̌ːɲe]	ingxenye	del

Språkdøme

Under følgjer ei liste enkle uttrykk som kan brukast om ein vitjar eit zuluspråkleg område.

Sawubona	Hei til éin person
Sanibonani	Hei til ei gruppe
Ngiyabonga (kakhulu)	(Tusen) takk
Hamba kahle/Sala kahle	Ha det bra ('gå vel')/ha det bra ('ver vel') (Brukt ved avskjed. Personen som blir verande ein stad seier «hamba kahle» og personen som forlét han «sala kahle»)
Hambani kahle/Salani kahle	Ha det bra ('gå vel')/ha det bra ('ver vel') for ei gruppe folk
Eish!	Wow! (utrop ved sjokk/overrasking, også brukt i sørafrikansk engelsk)
Hhayibo	Nei!/Stopp!/Ikkje! (også brukt i sørafrikansk engelsk)
Yebo	Ja
Cha	Nei
Angazi	Eg veit ikkje
Ukhuluma isiNgisi na?	Snakkar du engelsk?
Ngisaqala ukufunda isiZulu	Eg har nett byrja lære zulu
Uqonde ukuthini?	Kva meiner du?

Kjelder

• Delar av denne artikkelen bygger på «Zulu» frå Wikipedia på bokmål, den 23. september 2013.

• Denne artikkelen bygger på «Zulu language» frå Wikipedia på engelsk, den 23. september 2013.

Bakgrunnsstoff

• https://web.archive.org/web/19970416061941/http://www.lmp.ucla.edu/profiles/profz01.htm
• Teach Yourself Zulu av Arnett Wilkes.
  Denne språkartikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.