Dunkeld

Dunkeld (skotsk gælisk Dùn Chailleann) er ein liten by i Strathtay i regionen Perth and Kinross i Skottland. Han har kring 1100 innbyggjarar og ligg omkring 24 km nord for Perth ved A9-vegen i Dei skotske høglanda og på den motsette (nordlege) sidan av elva Tay frå den viktorianske landsbyen Birnam. Dunkeld og Birnan deler jernbanestasjon. Byen har eit sterkt historisk preg, og National Trust for Scotland har fleire eigedomar der.

Dunkeld
skotsk-gælisk skotsk	Dùn Chailleann Dunkell
Plassering
Styresmakter
Land	Storbritannia
Konstituerande land	Skottland
Region	Perth and Kinross
Tradisjonelt grevskap	Perth and Kinross
Geografi
Innbyggjarar  - By (2001)	1 170
Koordinatar	56°34′N 3°35′W
Diverse annan informasjon
Commons har multimedium som gjeld: Dunkeld

Marknadsplassen med fontene i Dunkeld.

Domkyrkja i Dunkeld.

Tidleg historie

Namnet «Dùn Chailleann» tyder ‘festninga Caledonii’ eller ‘kaledoniarane si festning’. Festninga er truleg det som no er King’s Seat, eit kort stykke nord for byen. Begge stadnamna indikerer ei tidleg tyding for området som strekkjer seg tilbake til jernalderen for den seinare byen og bispesetet.

Dunkeld (Duncalden og andre variantar i tidlege dokument) skal ha vorte «grunnlagd» eller «bygd» av Caustantín av piktarane, konge av piktarane (død 820), denne grunnlegginga referer truleg til ein heilagdom som allereie hadde verdsleg tyding. ‘Steinen til apostlane’, ei utsmykka men særs sliten og øydelagd kross-plate som no blir oppbevart i katedralmuset, Cathedral Museum, kan daterast til denne tida. Ei godt verna keltisk handbjølle av bronse som tidlegare vart oppbevart i soknekyrkja til Little Dunkeld (no innanfor landsbyen Birnam) på den sørlege breidda av Tay på motsett side av Dunkeld, kan òg ha overlevt frå det tidlege klosteret (det finst ein replika i Cathedral Museum).

Til den tidlege kyrkja eller klosteret skal Cináed mac Ailpín (Kenneth I av Skottland) ha bringa ein del av relikviane til sankt Columba av Iona «til kyrkja som han bygde». Relikviane vart delte opp på Cináed mac Ailpín si tid mellom Dunkeld og klosteret på Kells i Irland for å verne dei mot rov frå norske vikingar eller andre hærmenn. Dedikasjonen til den seinare mellomalderkatedralen var til Sankt Columba. Denne tidlege kyrkja var for ei tid det geistlege hovudsetet for det austlege Skottland (ein status som seinare på 900-talet vart overført til St. Andrews). Eit oppslag i Ulster-annalane for 865 referer til dødsfallet til Tuathal, son av Artgus primepscop (gammalirsk for «sjefbiskop») av Fortriu (sørlege Piktland) og abbeden av Dunkeld.

Klosteret vart herja av danske vikingar som sigla opp elva Tay i 903. Klosteret fortsette likevel å bløme inn på 1000-talet då biskopen der, Crinán (død 1045), ved å gifte seg med ei av døtrene til Máel Coluim mac Cináeda (Malcolm II av Skottland), vart ein av forfedrane til dei seinare kongane av Skottland gjennom sonen hans Donnchad mac Crínáin (Duncan I av Skottland).

Mellomalderen

Bispesetet Dunkeld vart gjenreist av kong Alasdair mac Maíl Choluim (Alexander I av Skottland). Mellom 1183 og 1189 vart det nye bispedømmet i Argyll skilt frå Dunkeld som opphavleg hadde strekt seg til vestkysten av Skottland. Ved år 1300 administrerte bispedømmet Dunkeld som inkluderte seksti soknekyrkjer, mange av dei var merkeleg nok fordelte mellom bispedømma St. Andrew og Dunblane. Det restaurerte katedralkoret er datert frå tidleg på 1400-talet. Det vestlege tårnet, sør-bislaget og domkapittelet (som no husar Cathedral Museum) vart bygd mellom 1450 og 1475. Katedralen vart strippa for det rike inventaret sitt etter reformasjonen på midten av 1500-talet. Kyrkjeskipet og bislaget har vore utan tak sidan tidleg på 1600-talet, og både desse og tårnet er no administrert av samskipnaden Historic Scotland.

Nedanfor himlingen på den første etasjen til tårnet er det restar av veggmåleri frå før reformasjonen som viser bibelske scener (ca. 1490), eit av dei særs få som har overlevt i Skottland. Den best verna viser «Salomos dom», noko som syner at dette rommet i mellomalderen vart nytta som domstolen til biskopen. Innanfor tårnet er det verna nokre fragment av steinverk knytte til katedralen og dei omliggande områda, inkludert ei piktisk utskjering av ein ryttar med spyd og eit drikkehorn, og mange mellomalderske gravmonument.

Katedralmuseet held hus i det tidlegare domkapittelet og sakristiet på nordsida av koret. Etter reformasjonen vart domskapitelet brukt som gravmidtgang for jarlane, markisane og hertugane av Atholl, og inneheld fleire detaljerte monument frå mellom 1600-talet og tidleg på 1800-talet. Òg verna i museet er to tidlege kristne krossplater og andre gjenstandar, og ei vising av historia til Dunkeld og katedralen. I juni 2005 var det eit større tjuveri frå museet. Blant det som vart stole var ein quaich (skotsk kopp med to hankar), koparar for kommunionar, ei klokke av bronse med trehandtak frå 1600-talet som hadde vore nytta i kyrkja.

Slaga ved Dunkeld

Det meste av byen vart øydelagt under slaget ved Dunkeld då regimentet 26th Foot (Cameronian Regiment) klarte å sigre over jakobittane kort tid etter sigrane til desse ved slaget ved Killiecrankie. Hol frå muskettkuler som vart skotne under slaget er enno synlege i katedralveggen.

Byen

Hovudgata i Dunkeld

Gjenoppbygginga av byen har gjort han til ein av dei mest komplette landsbyane frå 1700-talet i Skottland. Mange av dei grovmurte, landsens bygningane har vorte restaurerte av samskipnaden National Trust for Scotland (NTS). Dagens gatestruktur i den eldre bydelen består av eit Y-forma arrangement som går parallelt med elva Tay, og skrånar til ei gate (Brae Street/High Street) frå aust til ein lang V for marknadsplassen, kjend som «The Cross» (‘Krossen’). Passasjar som fører frå hovudgata gjev tilgjenge til bakgardane til husa, eit tradisjonelt arrangement i Skottland. På staden for den tradisjonelle marknadskrossen er det ein fantasifull neo-gotisk fontene, Atholl Memorial Fountain (NTS) som vart bygd i 1866 som eit monument for George Murray, 6. hertug av Atholl (1814-1864). Fontena er minneverdig for heraldikken og symbolet for frimurarorden. Murray var stormeister av storlosjen i Skottland i åra 1843-1864.

Vest for marknadskrossen er butikken Ell Shop (NTS), bygd i 1757 og som har namnet sitt frå eit jarn-alen (iron ell), målet til vevaren, festa mot eit hjørne. Denne bygningen skal liggje på staden for hospitalet til byen i mellomalderen, tileigna til sankt Georg. Ved det nordvestlege hjørnet på den same rada er Hertuginna av Atholls jenteskule, bygd i 1853 i neo-gotisk stil, og vanlegvis kjend som «Hertuginne Anne» etter grunnleggjaren Anne Home-Drummond (1814-1897), kona til den 6. hertugen av Atholl og Mistress of the Robes (kongeleg tenarinne) for dronning Victoria. Bygningen er brukt for utstillingar og andre aktivitetar, og er mest kjend for dei populære og årlege kunstustillingane om somrane, Dunkeld Art Exhibition.

Venstre arm av Y-en fører langs Cathedral Street til mellomalderkatedralen og den høgre armen, som no stort sett er blokkert, førte opphavleg til Dunkeld House, bygd av Sir William Bruce i 1676-1684 for 1. marki av Atholl. Dette var ein gong eit av dei viktigaste herskapshusa i Skottland, men vart rive i 1827. Ei neo-gotisk erstatning vart påbegynt på same stad, men vart aldri fullført og det finst ikkje noko spor av dette bygget igjen. Området rundt katedralen var det viktigaste for busetjinga i mellomalderen og i tidlegare tider. Her stod bustadene til dei geistlege i katedralen med palasset til biskopen vest for kyrkja. Dette var òg staden der brua til mellomalderen gjekk over Tay.

Planstrukturen i byen vart radikalt endra i 1809 på grunn av ei ny steinbru over Tay austom byen, konstruert av Thomas Telford, og det vart utleia ei ny gate (Bridge Street-Atholl Street) i rette vinklar i tilhøve til den gamle grupperinga. Denne gata, som har enno har mykje av den georgianske utsjånaden, var ein del av hovudruta nord til Inverness inntil Dunkeld vart omkøyrd av motorvegen A9 på 1970-talet.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Dunkeld» frå Wikipedia på bokmål, den 3. november 2011.

Bakgrunnsstoff

• Visit Dunkeld.
• Dunkeld and Birnam Tourist Association Arkivert 2006-05-07 ved Wayback Machine.