Rikseple

Rikseple er ein kuleforma gjenstand av metall som er eit makt- og vørdnadsteikn for gudeskikkelsar, monarkar og ektefellane deira. Rikseplet kan symbolisera herredøme over jordkloden, himmelkvelven eller universet («himmelglobe»).

Dansk kroningsrikseple ved Rosenborg slott i København

Historie

Romersk mynt med Carinus som held eit septer og ein globe.

Fredrik Barbarossa med rikseple.

Bruken av eit symbolsk rikseple stammar frå hellensk tid. Dei romerske keisarane nytta ein kuleforma globe som eit maktsymbol (visstnok kalla «globus imperialis»). Seinare og opp mot vår tid har mange europeiske monarkar blitt avbilda medan dei held eit rikseple, særleg når dei sit på ein tronstol. Slike avbildingar finst m.a. i kongelege segl («sigill») og ved tittelbladet på trykte lovbøker. Ein gjenstand utforma som eit rikseple i edelt metall har vore eit av vørdnadsteikna som blir høgtideleg overrekt til monarkar under kroningsseremoniar.

Eit rikseple er frå 400-talet av som oftast avbilda som ei stor kule med ein kross på toppen. I seinare tid kan rikseple som er til bruk ved kroningar ha ein stett slik som dei norske riksepla for konge og dronning frå 1800-talet. Frå hellensk tid har rikseple vore avbilda med ei tredeling av den øvste halvdelen til kula. Delinga er gjort med eit band eller eit belte. Denne tredelinga skal visstnok symbolisera Europa, Asia, Afrika og hava mellom verdsdelane. I nyare rikseple til bruk ved kroninger er desse banda besette med juvelar, danna av perler eller utstyrt med mønster. På toppen av slike rikseple kan det dessutan vera ei lita kule som igjen har ein kross på toppunktet.

Utforming

Jesusbarnet som Salvator Mundi. Frå Portugal på 1600-talet.

Eit rikseple er gjerne heilt gullfarga, men kan òg vera blåfarga strødd med gullstjerner, slik som den vesle kula øvst på rikseplet til den norske konge og øvst på den norske kongekrona og dronningkrona. Blåfargen kan symbolisera himmelrommet eller universet. Blå glober finst i bilde av Jesus og englar, m.a. med Jesus ståande på globen. I bilde der Jesus sjølv held globen i handa blir han kalla Salvator Mundi, latin for 'Verdas frelsar'.

Ei framstilling av eit rikseple kan òg vera ein stilisert, grafisk figur. Eit rikseple inngår som symbolsk figur i biletkunst som allegoriar og liknande. Eit rikseple finst òg som grafisk figur i segl («sigill»), våpenskjold og andre kjenneteikn m.a. i varemerke (t.d. Harris Tweed). Det er eit stilisert rikseple i kommunevåpen, m.a. for det svenske Uppsala län, og i nokre slektsvåpen med allegoriske figurar, m.a. i skjolda til dei norske slektene Leganger, Steenbuch og Winge, og dessutan i hjelmteikna til Klüver og Reichborn.

Den grafiske figuren rikseple kan attgjevast berre som ein sirkel med ein likearma krossar festa på sirkelen. Figuren er då den same som symbolet for planeten Venus, og som det alkymistiske teiknet for kopar når krossen er på undersida av sirkelen. Koparteiknet inngår i kommunevåpenet til Røros. Sirkelen med krossen er figur i ei rekkje bumerke gjennom tidene, både i Noreg og i utlandet. Figuren i bumerke kan variera slik det er vanleg ved bumerke: han kan ha krossen ved toppen eller ved botnen av sirkelen, figuren kan vera på skrå og han kan ha strekar i tillegg.

Galleri

• 
  Rikseple frå grava til Henrik III av Det tysk-romerske riket, laga av jern, tre og bivoks.
• 
  Rikseplet til Henrik VII av Det tysk-romerske riket ved gravstaden hans i Pisa.
• 
  Tysk-romersk rikseple i Trifels borg
• 
  Det heilage romerske keisarrikseplet i Wien
• 
  Det austerrikske keisarrikseplet i Wien
• 
  Heraldisk rikseple i våpenet til det svenske lenet Uppsala og og landskapet Uppland
• 
  Koparteiknet inngår i kommunevåpenet til Røros.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Rikseple» frå Wikipedia på bokmål, den 15. mai 2021.

Litteratur

• Chr. Brinchmann: Norske konge-sigiller og andre fyrste-sigiller fra middelalderen, Kristiania 1924
• Hallvard Trætteberg: Norges krone og våpen i Festskrift til Francis Bull, Oslo 1937
• Allan Tønnesen: Helsingørs bomærker, København 1968
• Hans Cappelen: Norske slektsvåpen, Oslo 1969 (2. opplag Oslo 1976)
• Hans Cappelen og Knut Johannessen (red.): Norske kommunevåpen, Oslo 1987 med tilleggshefte 1988
• C. Neveus og B.J. de Wærn:Ny svensk vapenbok, Stockholm 1992
• Tuve Skånberg: Glömda gudstecken. Från fornkyrklig dopliturgi till allmogens bomärken, Lund 2003, under Creative Commons BY-NC-ND 2.5 licens
• Hans Cappelen: «Bumerker i Norge - en oversikt», i Anders Bjønnes m.fl. (redaktører): Segltegninger fra hyllingene i Norge 1591 og 1610, utgitt av Norsk Slektshistorisk Forening, Oslo 2010
• Allan Tønnesen (redaktør): Magtens besegling. Enevoldsarveregeringsakterne af 1661 og 1662 underskrevet og beseglet af stænderne i Danmark, Norge, Island og Færøerne, utgitt av det skandinaviske Heraldisk Selskap på Syddansk Universitetsforlag, Odense 2013, 583 s., ISBN 9788776746612, med segl fra 2.297 personer, bl.a. fra Norge 406 bønder med mest bumerker