Toleranse

Toleranse (avleidd frå latin tolerantia, 'det å halde ut, tole') er ein posisjon der ein godtek noko som avvik frå norma. Det vert brukt både i naturvitskaplege, tekniske og medisinske samanhengar og i sosiale og kulturelle samanhengar (naturbaserte og kulturbaserte vurderingar).

Skulpturen Für Toleranz i Gera i Tyskland.

Toleranseskulptur i Hilversum i Nederland.

Toleransemonument i Jerusalem.

I sosiale og kulturelle samanhengar er toleranse ei evne eller haldning til å erkjenne og vise vørdnad for det andre trur og gjer og for verdiane deira. Toleranse medfører ikkje å vera samd i alt som er annleis, men å ha ei venlegsinna innstilling til det. Dette vil seia at ein ikkje avviser folk med ulike tankar, religionar, kulturar, utsjånad og framferd.

Drøfting av toleranseomgrepet

Toleransens logikk

Toleranse gjeld like mykje uttrykte verdiar og oppfatningar som handlingar eller praksis. Men det er som regel større utfordringar knytte til det å tolerere handlingar enn synspunkt. Skal det å vise toleranse gje meining, må det vere område der det finst to ulike verdisett hjå 1. meg eller oss og 2. andre. Verdien i det å tolerere vil då vere annleis enn verdiane i det som vert tolerert. Toleranse er sjølv er eit tredje, overordna verdisett som styrer over dei to første.

Falsk og sann toleranse

Ein total relativisme (alt er like greitt) kan òg kallast falsk toleranse, men ei meir nøytral nemning er relativistisk toleranse. Ekte eller ikkje-relativistisk toleranse oppstår når nokon er usamde, vurderer og handlar ulikt, men godtek desse skilnadene. Under eit måltid med både vegetarianar og ikkje-vegetarianar, godtek begge den andre sine førestillingar om mat, vurderingane av han og handlingane i høve til maten, ein bryr seg ikkje om kva dei andre skal ete og ikkje ete. Ein forlet ikkje bordet berre fordi ein er usamd om dette. Å tru at berre ein sjølv har rett, er altså ikkje intolerant i seg sjølv (= «ekte» toleranse).

Toleransens grenser

Dei fleste opererer med grenser for toleranse av handlingar, det vil seie nokre handlingar vert alltid vurderte som heilt gale, til dømes frå klåre døme som folkemord, terror eller tortur - til meir uklåre, som krig for å hindre dette.

Positiv og negativ toleranse

Innanfor det vi toler av uttrykk i utsegn, handlingar, institusjonar o.l. for andre verdiar enn våre eigne, kan vi skilje mellom dei vi kan godta på ein måte og dei vi er særs usamde med. Det første kallar vi positiv toleranse, det andre negativ toleranse. Til dømes vil ein veganar kunne vere usamd med ein vegetarianar, men likevel seie at det er jo greitt på eitt vis at ein drikk mjølk og nyttar meierismør i maten, og ho viser då positiv toleranse. Men når det gjeld det å ete kjøt, kan veganen vere meir avvisande utan å ville forby det, og ho viser då negativ toleranse. Alle kan igjen vere særs avvisande til det å ete nokre typar kjøt, t.d. hestekjøt, og meine at ein bør forby det. Då er det ikkje negativ toleranse, men intoleranse.

Toleranse i praksis

Toleranse er mykje framme i ordskiftet om praksisar i det fleirkulturelle samfunnet, til dømes i spørsmål om forbod mot klede som det muslimske skautet (hijab), omskjering av barn, føremålformuleringar i skolen og om ein skal ha ein statleg religion. Det er òg mykje drøfta i Noreg kva ein sjølv og fellesinstitusjonar med skulen i spissen skal gjere i høve til kollektive handlingar og vanar (tradisjonar) om dei bryt med eigne verdiar og tradisjonar, til dømes høgtidsmarkeringar i samband med jul, påske, pinse (med kristen rot); nasjonaldag/nasjonalsong/flagg (med kristen-nasjonal rot); ramadan, id (med muslimsk rot) og liknande. Når vi som individ eller samfunn møter nye skikkar og verdiar har vi i prinsippet tre moglege strategiar: ekskludering, inkludering eller pluralisering. Ekskludering er direkte avvising (intoleranse). Inkludering er å innlemme noko i eigen praksis, t.d. når norske skular byrjar å markere høgtider i andre religionar enn kristendomen eller norske barn feirar Halloween. Pluralisering er at vi tolererer det nye på line med etablerte skikkar, utan at vi sjølve tek del i det, t.d. kjøt frå rituell slakting av dyr. I det fleirkulturelle Noreg ser vi stendig alle desse tre strategiane i bruk. Vi seier då at tvangsekteskap og kjønnslemlesting vert ekskludert, bygging av moskear akseptert og såleis handsama med ein pluralistisk strategi, medan nye mattradisjonar vert inkludert.

Toleranse som ei stendig kritisk analyse

I drøftingane av slike toleransespørsmål vil ein måtte gjere klårt korleis ein grunngjev haldningane sine, det vil seie kva for argument ein kan finne som stør dei. Toleranse kan òg vere grunn eller djup. Grunn toleranse kallar ein det når noko berre ukritisk overtek den tolerante haldninga frå andre eller frå nedskrivne reglar (til dømes formulert som menneskerettar). Djup toleranse kan ein kalle det når ein ser på toleranse som noko ein lyt arbeide kritisk med heile tida, i refleksiv arbeid med tradisjonane.

Historikk

Ein bør æra ein annan manns sekt, for ved å gjera det aukar ein innverknaden til si eiga sekt og gjev fordelar til den andre mannen si, medan ved å gjera motsett minker ein innverknaden til si eiga sekt og skader den andre mannen si. [...] Godvilje er det beste, slik at menn kan høyra kvarandre sine prinsipp. Asjoka den store. Omsett frå engelsk.

Eit tidleg døme på toleranse kjem frå persarherskaren Kyros den store på 600-talet f.Kr., som på Kyros-sylinderen erklærte at han førte gudar attende som den tidlegare herskaren hadde ført bort og erklærte at alle folk i riket skulle få leva i fred. Han er hugsa i Bibelen som den som lét israelsfolket venda tilbake frå eksil til heimlandet sitt og støtta gjenreisinga av Tempelet i Jerusalem. Ein endå klarare toleranse for ulike menneske og religionar kjem frå keisar Asjoka den store, som levde på 300-talet f.Kr. i eit India der både buddhismen, djainismen og den brahminske hinduismen hadde fotfeste. I sine edikt la han vekt på å respektera og æra andre truer enn den ein sjølv høyrde til.

I fleire ulike oldtidsrike levde ulike folkegrupper fredeleg og tolerant saman. Romarriket tolererte til dømes alle religionar så lenge dei ikkje truga riket. Dette medførte at ein frå tid til anna undertrykte uroskapande Isis-dyrkarar og opprørske jødar, men elles godtok ulike religionar og folkeslag. Den nye kristendommen blei møtt med skeptis og forfølging, men også periodar med toleranse. I 311 gav keisar Galerius (og dei to andre triumviran Licinius og Konstantin) ut eit toleranseedikt som gav fritt leide for kristendom i riket. Ved slutten av 300-talet var kristendom blitt statsreligion medan heidenskap ikkje lenger blei tolerert. Andre døme på politiske markeringar av toleranse er det svenske toleranseediktet og fredspakta etter trettiårskrigen i Westphalen.

Kjelder

• Lester Embree, Tolerance Reflectively Analyzed