Wikipedia

Jerusalem

For andre tydingar av oppslagsordet, sjå Jerusalem (fleirtyding).

Jerusalem er ein by i Midtausten i det historiske landskapet Israel/Judea/Palestina. Byen ligg på vasskiljet mellom Middelhavet og Dødehavet, på eit høgdedrag frå 650 til 840 meter. Jerusalem ligg aust for Tel Aviv, sør for Ramallah, vest for Jeriko og nord for Betlehem. Jerusalem har opp gjennom åra vore ein omstridd by. Byen har ei fortid som hovudstad i det sjølvstendige Israel under David si ætt, Israel/Judea, seinare hovudstad for Hasmonearane sitt rike og for Herodes sitt kongerike, noko som gjer byen viktig for jødane og for dei kristne. Byen er òg religiøst viktig for muslimane då det var her profeten Muhammed skal ha utført si himmelreise frå.

Jerusalem
hebraisk יְרוּשָׁלַיִם (Yerushalayim)
arabisk القُدس (al-Quds)
arameisk: יְרוּשְׁלֶם (Yərushəlem)
by
Flagg
Våpenskjold
Kallenamn: Ir ha-Kodesh (Den heilage byen), Bayt al-Maqdis (Det heilage huset)
Land  Israel,  Palestina
Kravd av Israel
Palestina (Aust)
Administrert av Israel
Israelsk distrikt Jerusalem
Del av Stor-Jerusalem
Palestinsk guvernement Jerusalem
Høgd 754 moh.
Areal 125,42 km²
 •  storbyområde 652 km²
Folketal 936 425 (2019)[1]
Tidssone   (UTC+2)
 - Sommartid   (UTC+3)
Retningsnummer Internasjonalt: +972-2
Lokalt: 02
Kart
Jerusalem
31°46′44″N 35°13′32″E / 31.778888888889°N 35.225555555556°E / 31.778888888889; 35.225555555556
Wikimedia Commons: Jerusalem

Jerusalem har sidan 1950 vore de facto hovudstad i staten Israel. Fram til 1967 var berre Vest-Jerusalem ein del av Israel. Sidan Seksdagarskrigen i 1967 har Israel òg styrt over Aust-Jerusalem. Israel gjer krav på heile byen som sin hovudstad, men det er ikkje internasjonalt anerkjent. Nesten alle ambassadar ligg difor i Tel Aviv. Palestinarane gjer krav på Aust-Jerusalem som hovudstad for dei palestinske sjølvstyresmaktene i ein framtidig palestinsk stat. Etter SN sin delingsplan frå 1947 skal Jerusalem vera ein internasjonal by under SN-styre. Israel vedtok ei lov der det vart slege fast at Jerusalem var Israel sin «evige og udelelege hovudstad».

I Jerusalem ligg mellom anna den jødiske heilagdommen Vestmuren, òg kjend som «Klagemuren» blant ikkje-jødar, Gravkyrkja, som etter tradisjonen er bygd over Jesu grav, og den muslimske Klippedomen frå 700-talet.

Namn

endre
 
«Hierosolima». Stikk frå 1493.

Ein by kalla Rušalimum eller Urušalimum er omtalt i egyptiske tekstar frå ca. 2000 f.Kr. og 1330 f.Kr. Namnet tyder truleg 'grunnen åt Sjalim', der Sjalim er ein semittisk gud.[2] Jødisk tradisjon knyter namnet til hebraiske sjalom, 'fred'. Fyrste Mosebok nemner Salem, som truleg er den same byen.

Klassisk hebraisk יְרֽוּשָׁלִַֽם [jərūšā'laim] er ei seinare fom av namnet. På moderne israelsk hebraisk Yerushalayim יְרוּשָׁלַיִם [jərūšā'lajim]. Ūršalīm er ei arabifisert form av dette namnet. På arabisk er byen mest kjend som Al-Quds (القدس [al-qūds]), 'den heilage', eller Bayt al-Muqaddas, 'heilag stad'.[2]

På bibelsk gresk blir byen kalla Ιερουσαλήμ, Hierousalēm/Ierousalēm eller Ιεροσόλυμα Hierosolyma/Ierosolyma, som har påverka europeiske namn på byen. Eit norrønt namn på byen er Jorsal, kjend frå kongsnamnet Sigurd Jorsalfare.[3]

Historie

endre

Med tanke på den sentrale stillinga byen har i både jødisk nasjonalisme (sionisme) og palestinsk nasjonalisme vert oppsummeringa av den meir enn 5 000 år gamle historia til Jerusalem ofte[4] påverka av ideologiske fordommar eller bakgrunn. Til dømes er dei jødiske periodane av byhistoria viktige for sionistane, som snakkar om at dei moderne jødane ættar frå israelittane og makkabearane,[5][6] medan islamske, kristne og andre ikkje-jødiske periodar i byen har vore viktig for palestinsk nasjonalisme, som snakkar om at moderne palestinarar ættar frå alle dei forskjellige folkegruppene som har levd i regionen.[7][8] Som følgje av dette, hevdar begge sider at historia til byen har blitt politisert av den andre for å styrke sine eigne krav på byen,[4][4][9][10] og at ho er boren fram av fokuset kvar forfattar har på forskjellige hendingar og epokar i byhistoria.

Den første tida

endre
 
Steinstruktur i Davidsbyen.

Keramiske funn indikerer at Davidsbyen, som ligg innafor dagens Jerusalem, var busett så langt attende som koparalderen (ca. 3000-talet fvt.),[11][12] med bevis for ei permanent busetnad tidleg i bronsealderen (ca. 3000–2800 fvt.).[12][13] Forbanningstekstane (ca. 1800-talet fvt.), som referer til ein by kalla rwš3lmm, transkribert på forskjellige måtar som Rušalimum/Urušalimum/Rôsh-ramen[12][14] og Amarnabreva (ca. 1300-talet fvt.) kan vere første gongen byen er nemnt.[15][16] Somme arkeologar, inkludert Kathleen Kenyon, meiner Jerusalem vart grunnlagd av nordvestlege semittar med organiserte busetnader frå kring 2600 fvt. Nadav Na'aman hevdar at festningsverka var senteret i eit kongedøme datert til kring 1700-talet fvt.[17] Den første busetnaden låg på Ophelhøgda.[18] Bibelen nemner først Jerusalem («Salem») som styrt av Melkisedek, ein alliert av Abraham.

Seint i bronsealderen var Jerusalem hovudstaden i ein bystat som var vasall under egyptarane,[19] og var då ein liten busetnad som styrte over eit par kringliggande landsbyar og beitemarker, med ein liten egyptisk garnison styrt av herskarar utpeikt av kong Abdi-Heba,[20] På tida til Seti I og Ramses II vart det gjort store utbyggingar medan velstanden auka.[21]

Denne perioden, då Kanaan var ein del av det egyptiske riket, samsvarar i Bibelen med invasjonen til Josva.[22] I Bibelen vert det skrive at Jerusalem låg i området som høyrte til Benjamin-stamma[23][24] men var okkupert av jebusittane. Kong David er sagt å ha erobra desse i omleiringa av Jebus, og flytta hovudstaden sin frå Hebron til Jerusalem, som då vart hovudstaden i eit samla Kongedømet Israel,[25] og eit av fleire religiøse senter.[26] Valet kom kanskje av at Jerusalem ikkje var ein del av stammesystemet i Israel, og dermed høvde godt som eit senter for føderasjonen.[21] Meiningane er delte om ein stor stein struktur og ein nærliggande trappeforma steinstruktur kan ha vore ein del av palasset til kong David, eller er datert til ein seinare periode.[27][28]

Ifølgje Bibelen regjerte kong David i 40 år.[29] Det generelt aksepterte estimatet for slutten av regjeringstida hans er 970 fvt.[treng kjelde] Bibelen skriv at David vart etterfølgd av sonen sin Salomo,[30] som bygde Det heilage tempelet på Moriafjellet. Salomotempelet (seinare kjend som Det første tempelet) spelte ei sentral rolle i jødisk historie som staden der Paktarken låg.[31] Så langt er det ikkje funne arkeologiske bevis for at Salomotempelet har eksistert og det er ikkje nemnt i andre kjelder enn Bibelen.[32] Då Salomo døydde, braut ti av dei nordlege stammene i Israel ut av Det samla kongedømet Israel og danna sine eigne nasjonar, kongar, profetar, prestar, tradisjonar knytte til religion, hovudstader og tempel nord i Israel. Dei sørlege stammene, i lag med det aaronidske presteskapet, vart verande i Jerusalem, og byen vart hovudstaden i Kongedømet Judea.[33][34] Frå den gamle israelittiske perioden er det òg gjort arkeologiske funn av Hiskiatunnelen, ein akvedukt bygd av den judeiske kongen Hiskia og dekorert med gamle hebraiske inskripsjonar, kjend som Siloaminskripsjonen,[35] Breidmuren, eit forsvarsverk bygd på 700-talet fvt., òg av Hiskia,[36] Silwanmonolitten, grava til den kongelege statthaldaren, som var dekorert med monumentale hebraiske inskripsjonar,[37] og Israelittartårnet, restar av eit gammalt festningsverk, bygd av store, kraftige steinar med utskorne hjørnesteinar, finst òg frå denne perioden.[38] Eit stort vassreservoar datert til denne perioden vart oppdaga i 2012 nær Robinsonbogen, og indikerte at det fanst eit tettbygd kvarter i området like vest for Tempelhøgda under det judeiske kongedømet.[39]

Då assyrarane erobra Kongedømet Israel i 722 fvt., vart Jerusalem styrkt ved at mange flyktningar drog hit frå dei nordlege kongedøma. Perioden med Det første tempelet enda kring 586 fvt., då babylonarane erobra Judea og Jerusalem, og la Salomotempelet i ruinar.[40]

Antikken

endre

I 538 fvt. inviterte persar-kongen Kyros den store jødane i Babylon attende til Judea for å bygge opp att Tempelet.[41] Bygginga av Det andre tempelet var ferdig i 516 fvt., under regjeringstida til Darius den store, 70 år etter øydelegginga av Det første tempelet.[42][43] Kring 445 fvt. skriv kong Artaxerxes I av Persia eit skriv som tillet at ein kunne bygge byen (og bymurane) opp att.[44] Jerusalem tok igjen rolla som hovudstad i Judea og senter for jødisk tilbeding.

 
Rekonstruksjon av korleis Jerusalem såg ut i det første hundreåret evt., basert på arkeologiske funn.

Det er oppdaga mange jødiske graver frå Den andre tempelperioden i Jerusalem. Eit døme, oppdaga nord for Gamlebyen, har restar av menneske i eit ossarium dekorert med den arameiske inskripsjonen «Simon tempelbyggjaren.»[45] Abbagrava, som òg ligg nord for Gamlebyen, har ein arameisk inskripsjon med paleo-hebraiske bokstavar som seier: «Eg, Abba, son av presten Eleaz(ar), son av Aaron den høge (presten), Abba, den undertrykte og forfølgde, som var fødd i Jerusalem og reiste i eksil i Babylonia og ført (attende til Jerusalem) Mattathi(ah), son av Jud(ah), og gravlagd i ei grotte som eg kjøpte eit skøyte for»[46] Benei Hezir-grava ligg i Kidrondalen og er dekorert med monumentale doriske søyler og hebraiske inskripsjonar, og er indentifisert som gravstaden til prestar frå Det andre tempelet.[45] Sanhedrin-gravene er eit underjordisk kompleks av 63 graver skore ut i fjellet, som ligg i ein offentleg park nord i Jerusalem i bydelen Sanhedria. Desse gravene, som truleg var for medlemmar av Sanhedrin[47][48] og gravert med gamle hebraiske og arameiske skriveri, er datert til mellom 100 fvt. og 100 evt.

Då Aleksander den store erobra Persia, kom Jerusalem og Judea under makedonsk kontroll, og etter kvart under Det ptolemaiske dynastiet under Ptolemaios I. I 198 fvt. tapte Ptolemaios V Epiphanes Jerusalem og Judea til selevkidane under Antiokhos III. Selevkidane prøvde å gjere om Jerusalem til ein hellenisert bystat, men det tilspissa seg i 168 fvt. då makkabearen Mattathias og fem av sønene hans gjorde opprør mot Antiokhos IV Epiphanes og opprettinga deira av eit hasmonsk kongedøme i 152 fvt. med Jerusalem som hovudstad.

I 63 fvt. gjekk Pompeius den store inn i ein kamp om den hasmonske trona og erobra Jerusalem, og Den romerske republikken fekk eit tak over Judea.[49] Etter ein kort invasjon av parthiarar, som støytta dei rivaliserande hashmoneiske herskarane, var Judea åstad for kampar mellom pro-romerske og pro-parthiske styrkar, noko som etter kvart førte til at ein edomitt kalla Herodes steig fram.

 
Den romerske kringsetjinga og øydelegginga av Jerusalem (David Roberts, 1850).

Etter kvart som Roma vart sterkare, sette dei inn Herodes som ein jødisk vasallkonge. Herodes den store, som han vart kjend som, vigde seg sjølv til å utvikle byen og gjere han vakrare. Han bygde murar, tårn og palass, og utvida Tempelhøgda, støtta opp tempelplassen med steinblokker som vog opp mot 100 tonn. Under Herodes vart området kring Tempelhøgda dobbelt så stort.[30][50][51] Kort tid etter Herodes døydde, i år 6 evt., kom Judea direkte under romersk styre som Judea provins,[52] sjølv om det herodiske dynastiet gjennom Agrippa II vart verande vasallkongar i naboområda fram til 96 evt. Det romerske styret over Jerusalem og regionen vart utfordra i den første jødisk-romerske krigen, som enda med ein romersk siger. Det andre tempelet vart øydelagd i 70 evt., og heile byen vart øydelagd i krigen. Den jødiske historikaren Josefus som levde på denne tida, skreiv at byen «var så grundig jamna med jorda at det ikkje var noko att som kunne overtyde vitjande til å tru at det ein gong hadde vore ein busetnad.»[53] Det romerske styret vart igjen utfordra under Bar Kokhba-opprøret frå 132 evt. til det vart slått ned av romarane i 135 evt. Etter Bar Kokhba-opprøret, slo keisar Hadrian Judea provins saman med naboprovinsane under det nye namnet Syria Palaestina, og erstatta namnet Judea.[54] Byen fekk namnet Aelia Capitolina,[55] og bygd opp att i stil som ein typisk romersk by. Det var dødsstraff for jødar å dra inn i byen, utanom ein dag i året, under feiringa av tisj‘á beáb. Samla sett førte desse tiltaka[56][57][58] (som òg omfatta jødiske kristne)[59] i røynda til at byen vart «sekularisert».[60] Forbodet for jødar vart opprettheldt til 600-talet,[61] men kristne fekk etter kort tid lov til å dra inn i byen. På 300-talet gav den romerske keisaren Konstantin I ordre om å byggje kristne, heilage stader i byen, inkludert Den heilage grav-kyrkja. Graver frå den bysantinske tida er utelukkande kristne, og indikerer at folkesetnaden i Jerusalem i bysantinsk tid truleg berre bestod av kristne.[62]

På 400-talet heldt den austlege vidareføringa av Romarriket, Austromarriket, styrt frå Konstantinopel, framleis kontroll over byen. I løpet av få tiår gjekk Jerusalem frå bysantinsk til persisk styre og så attende til romersk-bysantinsk styre. Etter den sassanidiske Khosrau II tidleg på 600-talet pressa seg gjennom Syria, gjekk generalane hans Shahrbaraz og Shahin til åtak på Jerusalem med hjelp av jødar frå Palaestina Prima, som hadde gjort opprør mot bysantinarane.[63]

I omleiringa av Jerusalem i 614, etter 21 dagar med nådelaus omleiring, vart Jerusalem erobra. Bysantinske krøniker skriv at sassanidane og jødane slakta ned tusenvis av kristne i byen, mange ved Mamillabassenget, og øydela monumenta og kyrkjene deira, inkludert Den heilage grav-kyrkja. Denne episoden er mykje omdiskutert blant historikarar.[64] Den erobra byen vart verande under sassanidane i femten år, før den bysantinske keisaren Heraklios erobra han attende i 629.[65]

Jerusalem nådde størst storleik og folketal på slutten av Den andre tempel-peiorden, då byen dekte to kvadratkilometer og hadde eit folketal på 200 000.[57][66]

Mellomalderen

endre
 
Klippedomen sett gjennom Bomullsporten.

Den bysantinske Jerusalem vart erobra av arabiske armear under Umar ibn al-Khattab i 634 evt. Blant muslimar i den tidlegaste islamtida, vart han kalla Madinat bayt al-Maqdis («Tempelbyen»)[67] som var avgrensa til Tempelhøgda. Resten av byen «... vart kalla Iliya, og syner til det romerske namnet gjeve til byen etter øydelegginga i 70 evt.: Aelia Capitolina».[68] Seinare vart Tempelhøgda kalla al-Haram al-Sharif, «Den edle heilagdomen», medan byen kring vart kjend som Bayt al-Maqdis,[69] og seinare al-Quds al-Sharif «Den edle byen». Islamiseringa av Jerusalem byrja i det første året A.H. (623 evt.), då muslimar vart instruert til å vende seg mot byen, medan dei utførte den daglege prostrasjonen og i følgje muslimsk religiøs tradisjon, var det her Muhammed si nattreise og himmelfart fann stad. Etter 13 år, vart retninga for bøna flytta til Mekka.[70][71] I 638 evt. strekte det islamske kalifatet seg til Jerusalem.[72] Med den arabiske erobringa fekk jødar lov å vende attende til byen.[73] Rashidun-kalifen Umar ibn al-Khattab signerte ein avtale med den monofysittiske kristne patriarken Sofronios, og forsikra han om at dei kristne heilage stadane og folkesetnaden i Jerusalem var trygge under muslimsk styre.[74] I følgje ein kristen-arabisk tradisjon, skal kalifen Umar, då han vart ført til Den heilage grav-kyrkja, den heilagaste staden for dei kristne, ha nekta å be der, slik at muslimane ikkje sidan skulle gjere krav om å få kyrkja ombygd til ein moské.[75] Han bad utafor kyrkja, der Umarmoskéen (Omar) framleis står i dag, ovanfor inngangen til Den heilage grav-kyrkja. I følgje den galliske biskopen Arculf, som budde i Jerusalem frå 679 til 688, var Umarmoskéen ein rektangulær trestruktur bygd over nokre ruinar og kunne ta 3 000 folk.[76] Då muslimane gjekk til Bayt Al-Maqdes for første gong, søkte dei etter ein stad for Al-Aqsa-moskéen («Den fjernaste moskéen») som var nemnt i Koranen og Hadith i følgje islam. Arabiske og hebraiske kjelder frå den tida skriv at staden var full av søppel, og at arabarane og jødane rydda opp i området.[77] Omajade-kalifen Abd al-Malik bestilte bygginga av Klippedomen seint på 600-talet.[78] Historikaren al-Muqaddasi frå 900-talet skreiv at Abd al-Malik bygde heilagdomen for å konkurrere med stordomen til dei monumentale kyrkjene i Jerusalem.[76] Dei neste fire hundre åra vart Jerusalem mindre viktig då arabarar kjempa om kontroll over området.[79] Ei messianisk karaittisk rørsle samla seg i Jerusalem kring tusenårsskiftet, og førte til ein «gullalder» for karaittisk vitskap der, som enda då krossfararne kom til området.[80]

 
Mellomalderillustrasjon som syner erobringa av Jerusalem under det første krosstoget i 1099.

I 1099 dreiv fatimidane ut dei innfødde kristne innbyggjarane, før Jerusalem vart erobra av krossfararar, som massakrerte dei fleste muslimske og jødiske innbyggjarane då dei forsvarte åtaket mot byen, etter ein kort periode med omleiring. Byen stod då folketom. Seinare danna krossfararane kongedømet Jerusalem. Byen stod i røynda heilt tom og vart kolonisert på ny av forskjellige folk som grekarar, bulgararar, ungararar, georgiarar, armenarar, syrarar, egyptarar, nestorianarar, maronittar, jakobittiske monofysittar, koptarar og andre, for å hindre overlevande muslimar og jødar å vende attende. Det nordaustlege kvarteret vart busett på ny av austlege kristne frå Transjordan.[81] Som følgje av dette hadde folketalet i Jerusalem i 1099 klatra attende til 30 000.[82]

I 1187 vart byen erobra frå krossfararane av Saladin som tillet jødar og muslimar å vende attende og slå seg ned i byen.[83] Under overgjevingsvilkåra vart 60 000 frankarar utviste. Den austleg kristne folkesetnaden fekk lov å bli verande.[84] Under Ajjubide-dynastiet til Saladin, vart det investert mykje i bygging av hus, marknader, offentlege bad og pilegrimsherberge, i tillegg til religiøse gåver. Gjennom det meste av 1200-talet minka statusen til Jerusalem til ein landsby, sidan han ikkje lenger hadde strategisk verdi og ajjubidane sleit med krig.[85]

Frå 1229 til 1244 kom Jerusalem på fredleg vis igjen under kristen kontroll etter ein avtale frå 1229 mellom krossfararen den tysk-romerske keisaren Fredrik II og al-Kamil, ein ajjubide-sultan frå Egypt, som enda det sjette krosstoget.[86][87][88][89][90] Ajjubidane fekk ha kontroll over dei muslimske heilage stadane, og arabiske kjelder indikerer at Fredrik ikkje fekk lov å bygge opp att festningsverka i Jerusalem.

I 1244 vart Jerusalem plyndra av tartarar frå Khwarazmi-dynastiet, som tok livet av den kristne folkesetnaden i byen og dreiv ut jødane.[91] Khwarezmi-tartarane vart drivne ut av ajjubidane i 1247. Frå 1260[92] til 1517 vart Jerusalem styrt av mamelukkane. I denne perioden var det mange kampar mellom mamelukkane på den eine sida og krossfararne og mongolane på den andre. Området vart òg råka av fleire jordskjelv og svartedauden.[treng kjelde] Somme europeiske kristne vart verande i byen for Ridderordenen av Den heilage grava i Jerusalem.

1500–1800-talet − Osmansk styre

endre
 
Davidborga og dei osmanske murane.

I 1517 kom Jerusalem og området rundt under osmanske tyrkarar, som generelt heldt kontrollen over området fram til 1917.[83] Jerusalem opplevde ei blømande tid med fred under Suleiman den store – og dei storslåtte murane kring Gamlebyen vart bygd opp att. Gjennom det meste av osmansk styre, vart Jerusalem verande ein provinsby, men likevel eit viktig religiøst senter, men låg ikkje langs hovudvegen mellom Damaskus og Kairo.[93] Den engelske referanseboka Modern history or the present state of all nations skriven i 1744 skriv at «Jerusalem vert framleis rekna som hovudstaden i Palestina».[94]

Osmanarane førte med seg mange nyskapingar. Moderne postsystm styrt av forskjellige konsular og faste skysstenester var av dei første teikna på modernisering i byen.[95] Midt på 1800-talet byde osmanarane den første asfalterte vegen frå Jaffa til Jerusalem, og i 1892 hadde jernbanen kome til byen.[95]

Med annekteringa av Jerusalem av Muhammad Ali av Egypt i 1831, vart det oppretta ambassadar og konsulat i byen. I 1836 tillet Ibrahim Pasha dei jødiske innbyggjarane i Jerusalem å få bygge opp att fire store synagoger, mellom anna Hurva.[96] I arabaropprøret i Palestina i 1834 leia Qasim al-Ahmad styrkane sine frå Nablus og gjekk til åtak på Jerusalem og med hjelp av Abu Ghosh-klanen gjekk han inn i byen den 31. mai 1834. The kristne and jødar of Jerusalem were subjected to attacks. Ibrahim's Egyptian army routed Qasim's forces in Jerusalem the following month.[97]

 
Ben-Zakai-synagoga i 1893.

Det osmanske styret vart sett inn att i 1840, men mange egyptiske muslimar vart verande i Jerusalem og jødar frå Alger og Nord-Afrika byrja å slå seg ned i byen i stadig større tal.[96] I 1840- og 1850-åra byrja dei internasjonale maktene ein dragkamp i Palestina der dei prøvde å verne dei religiøse minoritetane i regionen, ein kamp som hovudsakleg vart utført av konsulane i Jerusalem.[98] I følgje den prøyssiske konsulen, var folkesetnaden i 1845 16 410, med 7 120 jødar, 5 000 muslimar, 3 390 kristne, 800 tyrkiske soldagar og 100 europearar.[96] Mengda kristne pilegrimar aukar under osmanarane, og dobla folketalet i byen kring påsketid.[99]

I 1860-åra oppstod det nye bydelar utafor murane til Gamlebyen for å huse pilegrimar og utbetre dei dårlege sanitære tilhøva inne i byen. Migraš ha-Rusim og Mishkenot Sha'ananim vart grunnlagde i 1860,[100] etterfølgd av mange andre som Mahane Israel (1868), Nahalat Shiv'a (1869), HaMoshava HaGermanit (1872), Beit David (1873), Mea Shearim (1874), Shimon HaZadiq (1876), Beit Ya'aqov (1877), Abu Tor (1880-åra), Den svensk-amerikanske kolonien (1882), Yemin Moshe (1891) og Mamilla, Wadi al-Joz kring hundreårsskiftet. I 1867 rapporterte amerikanske misjonærar at det estimerte folketalet i Jerusalem var 'over' 15 000, med 4 000 til 5 000 jødar og 6 000 muslimar. Kvart år var det 5 000 til 6 000 russiske, kristne pilegrimar.[101] I 1874 vart Jerusalem senteret i eit spesielt administrativt distrikt, sjølvstendig frå Syria vilayet og direkte underlagt Istanbul, kalla Jerusalem mutasarrifat.[102]

Fram til 1880-åra var det ingen formell barneheimar i Jerusalem, sidan familiar generelt tok vare på kvarandre. I 1881 vart Diskin barneheim grunnlagd i Jerusalem då foreldrelause jødiske barn etter ein russisk pogrom kom til byen. Fleire barneheimar vart grunnlagd i Jerusalem på byrjinga av 1900-talet som Zion Blumenthal barneheim (1900) og Den generelle israelske barneheimen for jenter (1902).[103]

1917–1948 − Det britiske mandatet

endre
For meir om dette emnet, sjå Palestinamandatet.
 
General Edmund Allenby går inn i Gamlebyen i Jerusalem (11. desember 1917).

I 1917 etter slaget ved Jerusalem, vart byen erobra av den britiske arméen, leia av general Edmund Allenby.[104] I 1922 gav Folkeforbundet ved Lausannekonferansen Storbritannia styret over Palestinamandatet, nabomandatet Transjordan i aust på andre sida av Jordanelva, og Irakmandatet bortafor der.

Frå 1922 til 1948 vart forholdet mellom dei arabiske kristne og muslimane og den aukande jødiske folkesetnaden i Jerusalem dårlegare, og det førte til mykje uro. I Jerusalem var det arabiske opprør i 1920 og i 1929. Under britane vart det bygd nye hagebydelar i vest og nord i byen[105][106] og institusjonar for høgare utdanning, som Hebraisk universitet vart grunnlagd.[107]

Etter 1948

endre
 
Palmach-soldatar går til åtak på San Simon-klosteret i Katamon i Jerusalem i april 1948 (rekonstruksjon).

Då Palestinamandatet gjekk mot slutten, tilrådde Dei sameinte nasjonane ein delingsplan som skapte «eit særskild internasjonalt regime i Jerusalem som består av eit Corpus separatum styrt av SN.»[108] Det internasjonale regimet (som òg omfatta byen Betlehem) skulle vare i ti år, før det skulle haldast ei folkeavstemming som skulle avgjere framtida til byen. Planen vart ikkje sett i verk, sidan det braut ut krig i 1948, medan britane trekte seg attende frå Palestina og Israel erklærte sjølvstende.[109]

Etter krigen 1948–49 blei byen delt mellom Jordan og Israel. I 1949 proklamerte Israel Jerusalem som hovudstad. Dette førte til protestar frå SN og mange land, som ikkje anerkjende proklamasjonen. Under krigen i 1967 okkuperte Israel resten av Jerusalem og erklærte at den jordanske delen av byen var integrert i israelsk område, noko som førte til nye protestar frå SN. Sidan 1967 har konflikten om Jerusalem vore eit kjernepunkt i Midtausten-konflikten. Israel har i praksis annektert Aust-Jerusalem, og inga israelsk regjering har vore villig til å gje opp byen. I Oslo-avtala frå 1993 utsette ein Jerusalem-spørsmålet, og seinare fredsforhandlingar har ikkje ført saka vidare. I 2000 sprakk forhandlingane i Camp David nettopp på statusen til Jerusalem. Om lag 170 000 israelarar bur i busetjingar innanfor dei illegalt utvida grensene til Aust-Jerusalem (berekna tal for 2005).[110]

 
Jerusalem med Klippemoskeen i forgrunnen.

Geografi

endre
 
Astronautfoto av Jerusalem.
 
Oljeberget

Jerusalem ligg på ein sørleg utstikkar av eit platå i Judeafjella, som omfattar Oljeberget (aust) og Skopusfjellet (nordaust). Høgda til Gamlebyen er kring 760 meter over havet.[111] Heile Jerusalem er omgjeve av dalar og tørre elveleie (wadiar). Kidron, Hinnom og Tyropoeondalen kryssar området sør for Gamlebyen i Jerusalem.[112] Kidrondalen går aust for Gamlebyen og skil Oljeberget frå sjølve byen. Langs sørsida av det gamle Jerusalem ligg Hinnomdalen, ei bratt kløft knytt til Bibelen med konseptet om Gehenna eller Helvetet.[113] Tyropoeondalen ligg i nordvest nær Damaskusporten, og går sør-søraustover gjennom sentrum av Gamlebyen og ned til Siloambassenget, og deler den nedre delen av to åsar, Tempelhøgda i aust, og resten av byen i vest (den lågare og den øvre byen er skildra av Josefus). I dag er denne dalen gøymd av avfall som har samla seg opp i løpet av hundreåra.[112] I bibelsk tid var Jerusalem omgjeve av skogar av mandel, oliven og furu. Hundrevis av år med krigføring og vanskjøtte, har øydelagd desse skogane. Bøndene i Jerusalem-området bygde steinterrassar langs åssidene for å halde fast på jorda, noko ein framleis kan sjå spor av i landskapet.[treng kjelde]

Vassforsyning har alltid vore eit problem i Jerusalem, som ein kan sjå på nettverket av gamle akvedukter, tunnelar, basseng og cisterner i byen.

Jerusalem ligg 60 km[114] aust for Tel Aviv og Middelhavet. På motsett side av byen, kring 35 km[115] ligg Daudehavet, det lågaste punktet på jorda. Nabobyar er mellom andre Betlehem og Beit Jala i sør, Abu Dis og Ma'ale Adumim i aust, Mevaseret Zion i vest og Ramallah og Giv'at Ze'ev i nord.[116][117][118]

Herzlfjellet ligg på vestsida av byen nær Jerusalemskogen og er nasjonalgravplassen i Israel.

Klima

endre

Byen har eit middelhavsklima (Köppen: Csa), med varme, tørre somrar og milde, våte vintrar. Ein kan som regel sjå snøflag i lufta eit par gonger om vinteren, men kraftige snøfall går det gjerne 3-4 år mellom. Januar er den kaldaste månaden av året, med ein normal temperatur på 9,1 °C; juli og august er dei varmaste månadane med ein normal temperatur på 24,2 °C, og sommaren er vanlegvis heilt utan regn. Årsmiddelnedbøren er kring 550 mm, og nesten alt regnet kjem mellom oktober og mai.[119]

Vêrdata for Jerusalem (1881–2007)
Jan Feb Mar Apr Mai Jun Jul Aug Sep Okt Nov Des År
Høgast målte °C 23,4 25,3 27,6 35,3 37,2 36,8 40,6 44,4 37,8 33,8 29,4 26 44,4
Gjennomsnittleg maks °C 11,8 12,6 15,4 21,5 25,3 27,6 29 29,4 28,2 24,7 18,8 14 21,5
Døgnmiddeltemperatur °C 9,1 9,5 11,9 17,1 20,5 22,7 24,2 24,5 23,4 20,7 15,6 11,2 17,5
Gjennomsnittleg min °C 6,4 6,4 8,4 12,6 15,7 17,8 19,4 19,5 18,6 16,6 12,3 8,4 13,5
Lågast målte °C −6,7 −2,4 −0,3 0,8 7,6 11 14,6 15,5 13,2 9,8 1,8 0,2 −6,7
Gns. luftfukt (%) 72 69 63 58 41 44 52 57 58 56 61 69 58
Gns. solskinstimar i månaden 192,2 243,6 226,3 267 331,7 381 384,4 365,8 309 275,9 228 192,2 3 397,1
Kjelde: Israelsk meteorologiske institutt[120][121]Hong Kong Observatory for data of sunshine hours[122]


Demografi

endre
Folketal i Jerusalem
1844 15 510
1876 25 030
1896 45 420
1922 62 578
1931 90 053
1944 157 000
1948 165 000
1967 263 307
1980 407 100
1985 457 700
1990 524 400
1995 617 000
2000 657 500
2005 706 400

I mai 2007 hadde Jerusalem eit folketal på 743 000, av dette var 68 % jødar, 30 % var muslimar og 2 % var kristne, og folketettleiken var på 5 750,4 innbyggjarar pr. kvadratkilometer (14 893,5/km²)[123][124] I 2005 kom det 2 850 immigrantar til Jerusalem, av dette nesten tre fjerdedeler av dei frå USA og Frankrike, i tillegg til tidlegare innbyggjarar i Sovjetunionen. Innan Israel overgjekk emigrantar frå Jerusalem innvandrarar til byen. I 2005 emigrerte over ti tusen israelarar til Jerusalem, medan seksten tusen forlét byen.[123] Folketalet i Jerusalem held likevel fram å stige på grunn av høge fødselsrater, særskild blant arabarane og harediske jødiske samfunn (der fødselsraten er høgare enn gjennomsnittet i Israel). På grunn av dette er den totale fødselsraten i Jerusalem (4,02) mykje høgare enn andre byar i regionen, som Tel Aviv (1,98) og òg ganske mykje høgare enn landsgjennomsnittet på 2,90. På same måte er den gjennomsnittlege storleiken på hushaldningane i Jerusalem 180 000 3,8 menneske.[123]

I 2005 hadde det totale talet busette i Jerusalem auka med omtrent 13 000 (1,8 %, like mykje som det israelske gjennomsnittet. Medan byen har fortsett å vekse, har den religiøse og etniske samansetnaden i Jerusalem likevel framleis endra seg. Sjølv om jødane utgjer majoriteten i Jerusalem, tilhøyrer berre kring 31 % av barna under 15 denne gruppa.[123] Dette stadfester observasjonar om at den jødiske prosentdelen i Jerusalem har falle dei siste fire tiåra. I 2004 utgjorde jødar 66 % av folkesetnaden, mot 74 % i 1967 då Seksdagarskrigen fann stad.[125] Denne nedgangen blir forklart med den stiande bukostnaden i Jerusalem, den mindre jobbmarknaden og den aukande religiøse karakteren av byen. Mange unge menneske flyttar til forstadene for å skaffe seg billigare bustader og meir verdsleg livsstil, som ein finn i andre byer.[126]

Demografi og skiljet mellom den jødisk-arabiske folkesetnaden spelar framleis ei stor rolle i striden om Jerusalem. I 1998 foreslo utviklingsinstansen i Jerusalem å utvide bygrensene mot vest for å inkludere fleire område med høg jødisk folkesetnad.[127]

Lokalstyre

endre

Bystyret i Jerusalem (i Israel) har 31 valde medlemmer, og av dette er ein av dei borgarmeisteren. Borgarmeisteren har vervet i ein periode på fem år, og peikar ut seks varamenn. Guvernøren for palestinsk Jerusalem er Adnan al-Husayni. Utanom borgarmeisteren og varamennene, får medlemmene av bystyret inga løn og jobbar frivillig. Teddy Kollek er borgarmeisteren i Jerusalem som har innehatt vervet lengst, i 28 år – i seks periodar. Dei fleste av møta i bystyret til Jerusalem er private, men kvar månad vert det halde eit møte som er open for ålmenta. Innan kommunestyret utgjer religiøse politiske parti ein særskild sterk faktor, og desse utgjer ein stor del av kommunestyret.[128]

Det israelske kommunestyret og kontoret til borgarmeisteren i Jerusalem er på Safraplassen (Kikar Safra) ved Jaffa-gata. Det nye rådhuset består av to moderne bygg og ti renoverte historiske bygninger som ligg kring ein stor plass, og vart opna i 1993.[129] Byen fell under Jerusalem-distriktet (i Israel) og Jerusalem guvernement (i dei palestinske områda), med Jerusalem som administrasjonssenter i distriktet.

Samferdsle

endre

Jerusalem er i gang med bygginga av første del av eit bybanesystem (hebraisk רכבת קלה, Rakevet kala) som i alt vil omfatte åtte linjer med 75 stasjonar fordelt på eit banenett på 50 km om utbygginga blir fullført. Den første linja, frå Pisgat Ze'ev i nord til Herzlfjellet passerer nær Gamlebyen (Damaskusporten) og opna 19. august 2011. Traséen er 13,9 km lang med 23 stasjonar.

Idrett

endre
 
Teddy Stadion i Malha.

Dei to mest populære idrettsgreinene i Jerusalem er fotball og basketball.[130] Beitar Jerusalem Football Club er eit av dei mest kjende fotballaga i Israel. Blant Beitar Jerusalem sine tilhengjarar er det kjende politikarar, som ofte er tilskodarar til fotballkampane til klubben.[131] Det andre store fotballageti byen, og ein av dei største rivalane til Beitar Jerusalem, er Hapoel Jerusalem. Medan Beitar Jerusalem har vunne den israelske cupen sju gonger,[132] har Hapoel Jerusalem berre vunne cupen ein gong. Beitar Jerusalem har vunne den israelske serien seks gonger, medan Hapoel Jerusalem aldri har vunne denne. Sidan Teddy Stadion vart opna i 1992, har denne vore den største fotballstadionen i Jerusalem med ein tilskodarkapasitet på 21 600.[133] Den mest populære palestinske fotballklubben er Jabal Al Mukaber, som spelar i Vestbreidda Premier League. Klubben, med base på Skopusfjellet i Jerusalem, og er ein del av Asian Football Confederation. Dei spelar heimekampane sine ved Faisal Al-Husseini Internasjonale Stadion i Al-Ram, på andre sida av Israel si sperring på Vestbreidda.[134][135]

I basketball spelar Hapoel Jerusalem i den øvste divisjonen, Ligat HaAl. Klubben har vunne den israelske cupen i basketball tre gonger, og vann òg europaligaen i basketball i 2004.[136]

Jerusalem maraton er ei årleg hending med løparar frå heile verda i ei løype som passerer nokre av dei mest kjende stadane i byen.I tillegg til maraton vert det arrangert ein halvmaraton på 21,0975 km, ti kilometer og fem kilometers løp.[137]

Heilage stader

endre

I Jerusalem ligg mellom anna heilagdomane:

Venskapsbyar

endre

Kjelder

endre
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 https://citypopulation.de/en/israel/jerusalem/_/3000__yerushalayim/; Wikimedia-import-URL: https://he.wikipedia.org/w/index.php?oldid=29002587.
  2. ↑ 2,0 2,1 «Jerusalem.» Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2011.
  3. ↑ SNL/NBL
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Azmi Bishara. «A brief note on Jerusalem». Arkivert frå originalen 5. desember 2010. Henta 7. oktober 2014. 
  5. ↑ «Ingen by i verda, ikkje ein gong Aten eller Roma, har spelt ei så stor rolle i livet til ein nasjon over så lang tid, som Jerusalem har gjort i livet til det jødiske folket.» David Ben-Gurion, 1947
  6. ↑ «I tre tusen år har Jerusalem vore eit senter for jødisk håp og lengsel. Ingen annan by har spelt ei så dominerande rolle i historie, kultur, religion og medvit for eit folk som Jerusalem har i livet til jødar og jødedomen. Gjennom hundrevis av år i eksil har Jerusalem levd i hjarta til jødar alle stader som midtpunktet for jødisk historie, symbol på gammal prakt, åndeleg oppfylling og moderne fornying. Dette hjartet og sjela i det jødiske folket skaper tanken på at om du vil ha eit enkelt ord for å symbolisere alt av jødisk historie, ville det ordet vere 'Jerusalem'.» Teddy Kollek (DC: Washington Institute For the Near East Policy, 1990), s. 19–20.
  7. ↑ «Gjennom historia har eit mangfald av folk flytta inn i regionen og gjort Palestina til heimlandet sitt: kanaanittar, jebusittar, filistrane frå Kreta, anatoliske og lydiske grekarar, hebrearar, amorittar, edomittar, nabatearar, aramenarar, romarar, arabarar og europeiske krossfararar, for å nemne nokre få. Kvar av dei har gjennom tidene kjempa for suverenitet og land. Andre, som egyptarane, hetittane, persarane, babylonarar og mongolane, var historiske «hendingar» som med dei påfølgjande okkupasjonane skapte like store øydeleggingar som eit stort jordskjelv... Som stjerneskot skein desse kulturane i ein kort periode før dei forsvann ut av dei offisielle historiske og kulturelle kjeldene i Palestina. Folket overlevde likevel. I skikkane og kulturen sin, overlevde fossil av desse gamle sivilisasjonane fram til moderne tider - rettnok kamuflert under ferniss av islam og arabisk kultur.» Ali Qleibo, palestinsk antropolog
  8. ↑ «(Med referanse til osmansk tid) Sjølv om dei er stolte av den arabiske arva og ætta si, reknar palestinarane seg sjølv som etterkomarar ikkje berre av arabiske erobrarar frå 600-talet, men òg frå folket som då alt var der på den tida, som dei gamle hebrearane og kanaanittane før dei. Fullstendig klar over eigenarten i palestinsk historie, såg palestinarane seg sjølv som arvingar av dei rike assosiasjonane.» Walid Khalidi, 1984, Before Their Diaspora: A Photographic Historie of the Palestinians, 1876–1948. Institute for Palestine Studies
  9. ↑ Eric H. Cline. «How Jews and Arabs Use (and Misuse) the History of Jerusalem to Score Points». Henta 7. oktober 2014. 
  10. ↑ Eli E. Hertz. «One Nation’s Capital Throughout Historie» (PDF). Arkivert frå originalen (PDF) 29. januar 2011. Henta 7. oktober 2014. 
  11. ↑ «Timeline for the History of Jerusalem». Jewish Virtual Library. American-Israeli Cooperative Enterprise. Henta 16. april 2007. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Freedman, David Noel (1. januar 2000). Eerdmans Dictionary of The Bible. Wm B. Eerdmans Publishing. s. 694–95. ISBN 0-8028-2400-5. 
  13. ↑ «TABLE 3. – POPULATION(1) OF LOCALITIES NUMBERING ABOVE 2 000 RESIDENTS AND OTHER RURAL POPULATION ON 31/12/2008» (PDF). Israelsk statistisk sentralbyrå. Henta 7. oktober 2014. cal Assessment" in Andrew G. Vaughn and Ann E. Killebrew, eds., «Jerusalem in Bible and Archeology: The First Temple Period" (SBL Symposium Series 18; Atlanta: Society of Biblical Literature, 2003)
  14. ↑ Nadav Na'aman, op.cit s.178–179.
  15. ↑ Vaughn, Andrew G.; Ann E. Killebrew (1. august 2003). «Jerusalem at the Time of the United Kingdom of Israel». Jersalem in Bible and Archeology: the First Temple Period. Atlanta: Society of Biblical Literature. s. 32–33. ISBN 1-58983-066-0. 
  16. ↑ Shalem, Yisrael (3. mars 1997). «History of Jerusalem from Its Beginning to David». Jerusalem: Life Throughout the Ages in a Holy City. Bar-Ilan University Ingeborg Rennert Center for Jerusalem Studies. Henta 7. oktober 2014. 
  17. ↑ Nadav Naʼaman, Kanaan in the 2nd Millennium fvt., s.180.
  18. ↑ Jerome Murphy-O'Connor, Keys to Jerusalem: Collected Essays, Oxford University Press, 2012 s.4.
  19. ↑ Jane M. Cahill, «Jerusalem at the time of the United Kingdom of Israel», i Andrew G. Vaughn, Ann E. Killebrew (eds.)Jerusalem in Bible and Archeology: The First Temple Period, Society of Biblical Literature, 2003 s.33.
  20. ↑ Israel Finkelstein, Neil Asher Silberman,The Bible Unearthed: Archeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Sacred Texts, Simon and Schuster 2002 s.239.
  21. ↑ 21,0 21,1 Jerome Murphy-O'Connor, Keys to Jerusalem: Collected Essays, Oxford University Press, 2012 s.5–6.
  22. ↑ K.L. Noll, Kanaan and Israel in Antiquity: An Introduction, Continuum Publishing, 2002 s.78.
  23. ↑ Josva 18:28
  24. ↑ Nadav Naʼaman, Kanaan in the 2nd Millennium fvt., s.189: 'Josva kan ikkje reknast som ei truverdig kjelde for rekonstruksjonen av nettverket av kanaanittiske byar. Heller ikkje kongane i Jeriko, Ai, Bethel, Hebron og Debir, eller presentasjonen av Jerusalem som leiar for ein kanaanittisk koalisjon kan reknast som bevis for rekonstruksjon av røyndomen i sein bronsealder. Ein bør ikkje velje ut tilfeldige bevis frå bibelske kjelder for å støtte ein teori. Konklusjonane må trekkjast på grunn av tidlege kjelder og arkeologiske funn’.
  25. ↑ Nadav Naʼaman Kanaan in the 2nd Millennium fvt., s.183.
  26. ↑ Israel Finkelstein, Neil Asher Silberman,The Bible Unearthed, s.238.
  27. ↑ Erlanger, Steven (5. august 2005). «King David's Palace Is Found, Archaeologist Says». The New York Times. Henta 7. oktober 2014. 
  28. ↑ Israel Finkelstein, Amihay Mazar, Brian B. Schmidt, (eds.) The Quest for the Historical Israel, Society of Biblical Literature, 2007 s.104 113, 125–8 165,174.
  29. ↑ 1 Samuel 31:1–13:2 Samuel 5:4–5; Finkelstein, Silberman, op.cit.s.20.
  30. ↑ 30,0 30,1 Michael, E.; Sharon O. Rusten; Philip Comfort; Walter A. Elwell (28. februar 2005). The Complete Book of When and Where: In The Bible And Throughout History. Tyndale House Publishers, Inc. s. 20–1, 67. ISBN 0-8423-5508-1. 
  31. ↑ Merling, David (26. august 1993). «Where is the Ark of the Covenant?». Andrew's universitet. Henta 7. oktober 2014. 
  32. ↑ BBC Science and Nature
  33. ↑ Richard A. Freund,Digging Through The Bible: Modern Archeology and the Ancient Bible, Rowman & Littlefield, 2009p.9.
  34. ↑ Zank, Michael. «Capital of Judah (930–586)». Boston universitet. Henta 7. oktober 2014. 
  35. ↑ Robb Andrew Young, Hezekiha in History and Tradition, s. 49
  36. ↑ «The Broad Wall – Jerusalem Attractions, Israel». GoJerusalem.com. 26. september 2014. Henta 7. oktober 2014. 
  37. ↑ «Department of Arcehology – Silwan, Jerusalem: The Survey of the Iron Age Necropolis». Tau.ac.il. Henta 7. oktober 2014. [daud lenkje]
  38. ↑ «The Israelite Tower». The Jewish Quarter. Henta 7. oktober 2014. 
  39. ↑ Matti Friedman (6. september 2012). «Cistern dated to First Temple period found in Jerusalem». The Times of Israel. 
  40. ↑ Zank, Michael. «Capital of Judah I (930–722)». Boston universitet. Henta 7. oktober 2014. 
  41. ↑ «Ezra 1:1–4; 6:1–5». Biblegateway.com. Henta 7. oktober 2014. 
  42. ↑ Sicker, Martin (30. januar 2001). Between Rome and Jerusalem: 300 Years of Roman-Judean Relations. Praeger Publishers. s. 2. ISBN 0-275-97140-6. 
  43. ↑ Zank, Michael. «Center of the Persian Satrapy of Judah (539–323)». Boston University. Henta 7. oktober 2014. 
  44. ↑ «Nehemiah 1:3; 2:1–8». Biblegateway.com. Henta 7. oktober 2014. 
  45. ↑ 45,0 45,1 «Jerusalem – Burial Sites and Tombs of the Second Temple Period». Jewishvirtuallibrary.org. Henta 7. oktober 2014. [daud lenkje]
  46. ↑ Archaeological Sites in Israel-Jerusalem- Burial Sites and Tombs of the Second Temple Period
  47. ↑ Golden Jerusalem By Menashe Har-El. Books.google.co.il. Henta 7. oktober 2014. 
  48. ↑ Jerusalem, Part 1: 1–704 redigert av Hannah M. Cotton, Leah Di Segni, Werner Eck, Benjamin Isaac, Alla Kushnir-Stein, Haggai Misgav, Jonathan Price, Israel Roll, Ada Yardeni s. 79. Books.google.co.il. 23. desember 2010. Henta 7. oktober 2014. 
  49. ↑ Schiffman, Lawrence H. (1991). From Text to Tradition: A History of Second Temple and Rabbinic Judaism. Ktav Publishing House. s. 60–79. ISBN 0-88125-371-5. 
  50. ↑ Har-el, Menashe (1977). This Is Jerusalem. Kanaan Publishing House. s. 68–95. ISBN 0-86628-002-2. 
  51. ↑ Zank, Michael. «The Temple Height». Boston University. Henta 7. oktober 2014. [daud lenkje]
  52. ↑ Crossan, John Dominic (26. februar 1993). The Historical Jesus: the life of a Meditteranean Jewish peasant (Reprinted utg.). San Francisco: HarperCollins. s. 92. ISBN 0-06-061629-6. 
  53. ↑ Josefus, Jewish War, 7:1:1
  54. ↑ Elizabeth Speller, Following Hadrian: A Second-Century Journey Through the Roman Empire, Oxford University Press, 2004, s. 218
  55. ↑ Lehmann, Clayton Miles. «Palestine: People and Places». The On-line Encyclopedia of the romersk Provinces. The University of South Dakota. Arkivert frå originalen 10. mars 2008. Henta 7. oktober 2014. 
  56. ↑ Peter Schäfer (2003). The Bar Kokhba war reconsidered: new perspectives on the second Jewish revolt against Rome. Mohr Siebeck. s. 36–. ISBN 978-3-16-148076-8. Henta 4. desember 2011. 
  57. ↑ 57,0 57,1 Lehmann, Clayton Miles (22. februar 2007). «Palestine: History». The On-line Encyclopedia of the Roman Provinces. The University of South Dakota. Arkivert frå originalen 10. mars 2008. Henta 7. oktober 2014. 
  58. ↑ Cohen, Shaye J. D. (1996). «Judaism to Mishnah: 135–220 C.E». I Hershel Shanks. Christianity and Rabbinic Judaism: A Parallel History of their Origins and Early Development. Washington DC: Biblical Archeology Society. s. 196. 
  59. ↑ Emily Jane Hunt,Christianity in the second century: the case of Tatian, Psychology Press, 2003, s. 7
  60. ↑ E. Mary Smallwood The Jews under Roman rule: from Pompeius to Diocletian : a study in political relations BRILL, 1981, s. 460.
  61. ↑ Zank, Michael. «Byzantian Jerusalem». Boston University. Henta 7. oktober 2014. 
  62. ↑ Gideon Avni,The Byzantine-Islamic Transition in Palestine: An Archaeological Approach, Oxford University Press 2014 s.144.
  63. ↑ Conybeare, Frederick C. (1910). The Capture of Jerusalem by the persarane in 614 AD. English Historical Review 25. s. 502–517. 
  64. ↑ Horowitz, Elliot. «Modern Historians and the Persian Conquest of Jerusalem in 614». Jewish Social Studies. Henta 7. oktober 2014. 
  65. ↑ Rodney Aist,The Christian Topography of Early Islamic Jerusalem,Brepols Publishers, 2009 s.56:'Persian control of Jerusalem lasted from 614 to 629'.
  66. ↑ Har-el, Menashe (1977). This Is Jerusalem. Kanaan Publishing House. s. 68–95. ISBN 0-86628-002-2. 
  67. ↑ Ben-Dov, M. Historical Atlas of Jerusalem. Omsett av David Louvish. New York: Continuum, 2002, s. 171
  68. ↑ Linquist, J.M., The Temple of Jerusalem, Praeger, London, 2008, s. 184
  69. ↑ Grabar, Oleg. The Shape of the Holy: Early Islamic Jerusalem. With Contributions by Mohammad al-Asad, Abeer Audeh, Said Nuseibeh. Princeton: Princeton University Press, 1996, s. 112
  70. ↑ In the Lands of the Prophet, Time-Life, s. 29
  71. ↑ William Montgomery Watt (7. februar 1974). Muhammad: prophet and statesman. Oxford University Press. s. 112–113. ISBN 978-0-19-881078-0. Henta 7. oktober 2014. 
  72. ↑ Jerusalem: Illustrated History Atlas Martin Gilbert, Macmillan Publishing, New York, 1978, s. 7
  73. ↑ Gil, Moshe (February 1997). A Palestinian History, 634–1099. Cambridge University Press. s. 70–71. ISBN 0-521-59984-9. 
  74. ↑ Runciman, Steven (1951). A Historie of the Crusades: The First Crusade and the Foundation of the Kingdom of Jerusalem. Penguin Books. Vol.1, s. 3–4. ISBN 0-521-34770-X. 
  75. ↑ Steven Runciman, A History of the Crusades, (3 vols.1951–1954, Cambridge University Press), Penguin Books, 1965 vol. 1, s. 3–4, citing Eutykhios, Mikael syraraen og Elias av Nisibin. Dei mange kjeldene om denne historia er oppsummert i Hugues Vincent, F. M. Abel, Jérusalem Nouvelle, 1914 tome 2, s. 930–932,
  76. ↑ 76,0 76,1 Shalem, Yisrael. «The Early Arabic Period – 638–1099». Ingeborg Rennert Center for Jerusalem Studies, Bar-Ilan universitet. Arkivert frå originalen 16. desember 2015. Henta 7. oktober 2014. 
  77. ↑ Rivka Gonen, Contested holiness: Jewish, Muslim, and Christian perspectives on the Temple Height in Jerusalem, Ktav Publishing House, 2003, s. 85.
  78. ↑ Hoppe, Leslie J. (August 2000). The Holy City: Jerusalem in Theology of the Old Testament. Michael Glazier Books. s. 15. ISBN 0-8146-5081-3. 
  79. ↑ Zank, Michael. «Abbasid Period and fatimidane Rule (750–1099)». Boston University. Henta 7. oktober 2014. 
  80. ↑ David E. Sklare, 'Yūsuf al-Bașīr:Theological Aspects of his Halakhic Works,' in Daniel Frank (ed.) The Jews of Medieval Islam: Community, Society & Identity, E. J. Brill, 1995, s. 249–270. s. 249.
  81. ↑ Adrian J. Boas, Jerusalem in the Time of the Crusades, Routledge 2001, s. 14,35.
  82. ↑ Hull, Michael D. (June 1999). «First Crusade: Siege of Jerusalem». Military History. Arkivert frå originalen 30. september 2007. Henta 7. oktober 2014. 
  83. ↑ 83,0 83,1 «Main Events in the History of Jerusalem». Jerusalem: The Endless Crusade. The CenturyOne Foundation. 2003. Henta 7. oktober 2014. 
  84. ↑ Adrian J. Boas, Jerusalem in the Time of the Crusades, Routledge 2001, s. 16,19
  85. ↑ Abu-Lughod, Janet L.; Dumper, Michael (2007). Cities of the Middle East and Northern Africa: A Historical Encyclopedia. Afvt.-CLIO. s. 209. ISBN 978-1-57607-919-5. Henta 7. oktober 2014. 
  86. ↑ Larry H. Addington (1990). The Patterns of War Through the Eighteenth Century. Midland book. Indiana University Press. s. 59. ISBN 9780253205513. Henta 7. oktober 2014. 
  87. ↑ Denys Pringle (2007). The Churches of the Crusde Kingdom of Jerusalem: Volume 3, The City of Jerusalem: A Corpus. The Churches of the Crusde Kingdom of Jerusalem. Cambridge University Press. s. 5. ISBN 9780521390385. Henta 7. oktober 2014. 
  88. ↑ Annabel Jane Wharton (2006). Selling Jerusalem: Relics, Replicas, Theme Parks. University of Chicago Press. s. 106. ISBN 9780226894225. Henta 7. oktober 2014. 
  89. ↑ Hossein Askari (2013). Conflicts in the Gulf of Persia: Origins and Evolution. Palgrave Macmillan. s. 52. ISBN 9781137358387. Henta 7. oktober 2014. 
  90. ↑ Moshe Ma'oz, red. (2009). The Meeting of Civilizations: Muslim, Christian, and Jewish. Sussex Academic Press. s. 3. ISBN 9781845193959. Henta 7. oktober 2014. 
  91. ↑ Jerusalem: Illustrated Historie Atlas Martin Gilbert, Macmillan Publishing, New York, 1978, s. 25.
  92. ↑ Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture: Three-Volume Set. Oxford University Press. s. 348. ISBN 9780195309911. Henta 7. oktober 2014. 
  93. ↑ Amnon Cohen. «Economic Life in Ottoman Jerusalem"; Cambridge University Press, 1989
  94. ↑ Salmon, Thomas (1744). Modern history or the present state of all nations. s. 461. Henta 7. oktober 2014. 
  95. ↑ 95,0 95,1 The Jerusalem Mosaic Arkivert 2009-12-31 ved Wayback Machine., Hebraisk universitet, 2002
  96. ↑ 96,0 96,1 96,2 Jerusalem: Illustrated Historie Atlas Martin Gilbert, Macmillan Publishing, New York, 1978, s. 37
  97. ↑ 1834 Palestinan Arabic Revolt
  98. ↑ Encyclopaedia Judaica, Jerusalem, Keter, 1978, Volume 9, «State of Israel (Historical Survey)», s. 304–306
  99. ↑ Jerusalem: Illustrated Historie Atlas Martin Gilbert, Macmillan Publishing, New York, 1978, s. 35
  100. ↑ Eylon, Lili (April 1999). «Jerusalem: Architecture in the Late Ottoman Period». Focus on Israel. Israelsk utanriksdepartement. Henta 7. oktober 2014. 
  101. ↑ Ellen Clare Miller, Eastern Sketches – notes of scenery, schools and tent life in Syria and Palestine. Edinburgh: William Oliphant and Company. 1871. s. 126
  102. ↑ Jankowski, James P. (1997). Rethinking Nationalism i arabarar Midtausten. Columbia University Press. s. 174. ISBN 0231106955. 
  103. ↑ Jaffe, Eliezer David (1983). israelarar in Institutions: Studies in child placement, practice, and policy. Taylor & Francis. s. 3. ISBN 0-677-05960-4. 
  104. ↑ Fromkin, David (1. september 2001). A Peace to End All Peace: The Fall of The Ottman Empire and the Creation of the Modern Middle East (2nd reprinted utg.). Owl Books e. s. 312–3. ISBN 0-8050-6884-8. 
  105. ↑ Tamari, Salim (1999). «Jerusalem 1948: The Phantom City». Jerusalem Quarterly File (3). Arkivert frå originalen (Reprint) 9. september 2006. Henta 7. oktober 2014. 
  106. ↑ Eisenstadt, David (26. august 2002). «Det britiske mandatet». Jerusalem: Life Throughout the Ages in a Holy City. Bar-Ilan universitet Ingeborg Rennert Center for Jerusalem Studies. Arkivert frå originalen 16. desember 2015. Henta 7. oktober 2014. 
  107. ↑ «Historie». Det hebraiske universitetet i Jerusalem. Henta 7. oktober 2014. 
  108. ↑ «Considerations Affecting Certain of the Provisions of the General Assembly Resolution on the «Future Government of Palestine»: The City of Jerusalem». The Dei sameinte nasjonane. 22. januar 1948. Arkivert frå originalen 28. september 2014. Henta 7. oktober 2014. 
  109. ↑ Lapidoth, Ruth (30 June 1998). «Jerusalem: Legal and Political Background». Israel Ministry of Foreign Affairs. Arkivert frå originalen 7 August 2007. Henta 22 July 2008. 
  110. ↑ «Jerusalem - moderne historie» i Store Norske Leksikon
  111. ↑ Cabrera, Enrique; Jorge García-Serra (31. desember 1998). Drought Management Planning in Water Supply Systems. Springer. s. 304. ISBN 0-7923-5294-7. 
  112. ↑ 112,0 112,1 Bergsohn, Sam (15. mai 2006). «Geografi». Cornell universitet. Arkivert frå originalen 14. juli 2007. Henta 7. oktober 2014. 
  113. ↑ Walvoord, John; Zachary J. Hayes; Clark H. Pinnock; William Crockett; Stanley N. Gundry (7. januar 1996). «The Metaphorical View». Four Views on Hell. Zondervan. s. 58. ISBN 0-310-21268-5. 
  114. ↑ Rosen-Zvi, Jissakar (June 2004). Taking Space Seriously: Law, Space and Society in Contemporary Israel. Ashgate Publishing. s. 37. ISBN 0-7546-2351-3. 
  115. ↑ Federman, Josef (18. august 2004). «Debate flares anew over Dead Sea Rolls». AP via MSNBC. Henta 7. oktober 2014. 
  116. ↑ «Introduction». The Tell es-Safi/Gath Archaeological Expedition. Bar Ilan universitet. Arkivert frå originalen 5. februar 2008. Henta 7. oktober 2014.  (Image located here Arkivert 2008-03-07 ved Wayback Machine. )
  117. ↑ «Map of Israel». Eye On Israel. Arkivert frå originalen 27. april 2007. Henta 7. oktober 2014.  (See map 9 for Jerusalem)
  118. ↑ «"One more Obstacle to Peace" – A new israelske Neighborhood on the lands of Jerusalem city». The Applied Research Institute – Jerusalem. 7. oktober 2014. Arkivert frå originalen 31. januar 2008. Henta 7. oktober 2014.  (Image located here [1] Arkivert 2012-06-07 ved Wayback Machine.)
  119. ↑ «Mean Daily Sunshine on each month for Jerusalem, Israel». The Weather Channel. Henta 7. oktober 2014. 
  120. ↑ «Long Term Climate Information for Israel». June 2011. 
  121. ↑ «Record Data i Israel». 
  122. ↑ «Climatological Information for Jerusalem i Israel». Hong Kong Observatory. Arkivert frå originalen 3. mars 2016. Henta 7. oktober 2014. 
  123. ↑ 123,0 123,1 123,2 123,3 «Press Release: Jerusalem Day» (PDF). Israel statistiske sentralbyrå. 24. mai 2006. Henta 7. oktober 2014. 
  124. ↑ «Population and Density per km² in Localities Numbering Above 5,000 Residents on 31 XII 2005» (pdf). Israels statistiske sentralbyrå. 2006. Henta 7. oktober 2014. 
  125. ↑ Sel, Neta (23. mai 2006). «Jerusalem: More tourists, fewer Jews». YNet. Henta 7. oktober 2014. 
  126. ↑ Hockstader, Lee (16. august 1998). «Jewish Drop In Jerusalem Worries Israel». The Washington Post via Cornell University. Henta 7. oktober 2014. 
  127. ↑ Laub, Karin (2. desember 2006). «Jerusalem Barrier Causes Major Upheaval». The Associated Press via The Washington Post. Henta 7. oktober 2014. 
  128. ↑ Coker, Margaret (11. november 2006). «Jerusalem Becomes A Battleground Over Gay Rights Vs. Religious Beliefs». Cox Newspapers. Arkivert frå originalen 23. desember 2007. Henta 7. oktober 2014. 
  129. ↑ «Safra Square - City Hall». The Municipality of Jerusalem. Henta 7. oktober 2014. 
  130. ↑ Torstrick, Rebecca L. (30. juni 2004). Culture and Customs of Israel. Greenwood Press. s. 141. ISBN 0-313-32091-8. «The two most popular spectator sports in Israel are football and basketball.» (en)
  131. ↑ Griver, Simon (1997). «Betar Jerusalem: A Local Sports Legend Exports Talent to Europe's Top Leagues». Israel Magazine via the Israel Ministry of Foreign Affairs. Arkivert frå originalen 31. desember 2007. Henta 7. oktober 2014. (en)
  132. ↑ «בית"ר ירושלים האתר הרשמי – דף הבית». Bjerusalem.co.il. Henta 11. september 2010. (he)
  133. ↑ Eldar, Yishai (1. desember 2001). «Jerusalem: Architecture Since 1948». Israeli Ministry of Foreign Affairs. Henta 7. oktober 2014. 
  134. ↑ «Palestinian Football Association, Jabal Al-Mokaber». Pfa.ps. Arkivert frå originalen 23. juli 2012. Henta 7. oktober 2014. (en)
  135. ↑ Football and the wall: The divided soccer community of Jerusalem, by James Montague, CNN 17 September 2010 (en)
  136. ↑ «Home». Hapoel Migdal Jerusalem. Arkivert frå originalen 2. januar 2008. Henta 7. oktober 2014.  (he)
  137. ↑ Jerusalem Marathon - Offisielt nettsted Vitja 7. oktober 2014
  138. ↑ «Partnerská města HMP» [Prague – Twin Cities HMP]. Portál „Zahraniční vztahy“ [Portal «Foreign Affairs"] (på tsjekkisk). 18. juli 2013. Arkivert frå originalen 25. juni 2013. Henta 5. august 2013. 
  139. ↑ «International Exchange: List of Sister Cities / Kyoto prefecture Multilingual Site». Pref.kyoto.jp. Henta 7. oktober 2014. 
  140. ↑ «Online Directory: Israel, Midtausten». Sister Cities International. Arkivert frå originalen 17. januar 2008. Henta 5. april 2007. 
  141. ↑ «NYC's Partner Cities». The City of New York. Arkivert frå originalen 14. august 2013. Henta 16. desember 2012. 

Bakgrunnsstoff

endre
  Commons har multimedium som gjeld: Jerusalem
  Reiseguide for Jerusalem frå Wikivoyage
Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Jerusalem&oldid=3578213»