Aram Khatsjaturjan

Aram Iljitsj Khatsjaturjan (6. juni 1903–1. mai 1978) var ein sovjetisk komponist av armensk ætt.

Aram Khatsjaturjan
Aram Khatsjaturjan
Fødd	6. juni 1903
Fødestad	Tbilisi i Georgia
Død	1. mai 1978
Dødsstad	Moskva i Russland
Fødenamn	Aram Iljitsj Khatsjaturjan
Opphav	Sovjetunionen
Periode	1900-talet, Sovjetunionen
Aktiv	1925-1978
Sjanger	Folkemusikk frå Kaukasus og Armenia
Instrument	Horn, Cello og piano
Verka som	Komponist
Gift med	Nina Makarova
Prisar	Stalinprisen, Sovjetunionens statspris, Leninordenen, Sosialistisk arbeidshelt, Oktoberrevolusjonsordenen, Folkets kunstner i Sovjetunionen, Leninprisen, Fortjenstfull kunstner i den armenske sovjetrepublikken, Folkets kunstner i den armenske sovjetrepublikken, Medaljen for forsvaret av Moskva, Medaljen for forsvaret av Kaukasus, Medaljen for tappert arbeid under Den store fedrelandskrigen 1941–1945, Leninordenen, Leninordenen, Arbeidets røde fanes orden, Arbeidets røde fanes orden, State Stalin Prize, 1st degree, State Stalin Prize, 1st degree, State Stalin Prize, 1st degree, Folkekunstner av Den russiske sovjetrepublikk, Folkets kunstner i den georgiske sovjetrepublikken, Folkets kunstner i den aserbajdsjanske sosialistiske sovjetrepublikk, Fortjenstfull kunstner i Den russiske sovjetiske føderative sosialistrepublikk, kommandør av Ordre des Arts et des Lettres, Polens orden for kulturelle fortjenster, Arbeidets orden, Kyrillos og Methodios' orden, Ordre des Arts et des Lettres, Medaljen til minne om 100-årsdagen for Vladimir Iljitsj Lenin, Jubileumsmedaljen i anledning av 30-året for seieren i den store fedrelandskrigen 1941–1945, Medaljen til minne om Moskvas 800-årsjubileum

Liv

Oppvekst

Aram Khatsjaturjan vart fødd i Tiflis (dagens Tbilisi i det noverande Georgia) i Sovjetunionen. Den armenske familien hans var fattig, og hadde flytt dit på jakt etter arbeid. Aram Khatsjaturjan fekk inga musikalsk utdanning i barndommen, men var tidleg oppteken av musikk og trente på å spela piano heime. Han lærte seg å lesa notar på internatskule, og spelte horn i studentkorpset på handelsskulen. Då Armenia vart erklært som sovjetrepublikk i 1920, blei han også med i eit propagandatog som bestod av armenske og georgiske musikarar som reiste rundt i Armenia.

Studie

Som foreldra ynskte, søkte han seg inn på Universitetet i Moskva som biologistudent i 1921. Storebroren var ein profilert mann innan teatermiljøet i byen, og tok Aram med på teaterprøvar og -førestillingar. Dette gjorde så sterkt inntrykk på han at han forlét biologistudia og søkte om opptak ved Gnesin musikkskule i 1922. Han kom ikkje inn på fyrstevalet, klavér, men i celloklassen, noko som var oppsiktsvekkjande i og med at Khatsjaturjan ikkje hadde noka formell musikalsk utdanning. Han vart med tida ein dyktig cellist.

Etter kvart fekk Khatsjaturjan stadig aukande interesse for komposisjon, og han fekk i 1925 lov til å flytta over til komposisjonsklassen. Komposisjonslæraren ved skulen, Mikhail Gnesin, forstod kva slags talent som låg i den unge Khatsjaturjan, og kalla han ein «uslipen diamant». Gnesin oppmuntra han til å halda fram med å nytta den kulturelle bakgrunnen sin i komposisjonen, og tøyla han samtidig til å meistra satsteknikkar. Framgangen var strålande. På tilråing frå Gnesin søkte Khatsjaturjan og kom inn på komposisjonsstudiet ved Konservatoriet i Moskva i 1929. Han studerte orkestrering under Sergej Vasilenko, og etter eitt år kom han inn i komposisjonsklassa til Nikolaj Mjaskovskij. Desse studia resulterte i hans fyrste symfoni, det fyrste verket som nokonsinne har kombinert symfoniske prinsipp med transkaukasisk folkemusikk. Symfonien vart ein suksess ved uroppføringa, og Khatsjaturjan mottok sitt diplom med heidersframsyning.

Komponist

Aram Khatsjaturjan vart uteksaminert frå konservatoriet i 1934. Han gifte seg med komponisten Nina Makarova, ei marisk dame som også hadde studert komposisjon under Mjaskovskij. I dei komande åra produserte Khatsjaturjan fleire større verk som oppnådde internasjonal merksemd, fyrst og fremst klaverkonserten hans (1936), fiolinkonserten (1940), balletten Gajané (1942/43), symfoni nr. 2 (1943/44) og cellokonserten (1946). Alle verka vidarefører den folkloristiske linja frå fyrste symfonien.

Khatsjaturjan vart nestformann i Moskvaavdelinga i det sovjetiske komponistsambandet i 1937, og i 1939 vart han nestformann i Organisasjonskomitéen av sovjetiske komponistar. Organisasjonsarbeidet førte også til mindre tid til å arbeida med musikk. Seinare kom han til å vere stadig meir tid på reisefot rundt i verda for å dirigera sine eigne verk. Men i denne tida oppnådde han også ein av sine største suksessar ved oppføringa av balletten Spartakus (1954).

I 1948 gjorde dei sovjetiske styresmaktene eit nytt vedtak i den såkalla Zjdanov-doktrinen som la ei hard hand på sovjetisk kulturliv. Ein av konsekvensane av doktrinen var at dei fire komponistane Dmitri Sjostakovitsj, Sergej Prokofjev, Nikolaj Mjaskovskij og Aram Khatsjaturjan vart stempla som «formalistiske» i musikken sin og «anti-populære», og vart tvungne til å be om offentleg orsaking. Khatsjaturjan sjølv meinte seg urettmessig handsama av styresmaktene. Seinare mildna likevel tonen frå styresmaktene mot Khatsjaturjan, som mottok ei rekkje prisar og utmerkingar, mellom anna tittelen Sosialistisk arbeidshelt i 1973.

Død og ettermæle

Khatsjaturjan døydde i Moskva den 1. mai 1978, nær 75 år gamal. Han vart gravlagd i Jerevan i Armenia, der han i dag er ein heidra komponist. Det står eit monument over han i byen, og konserthallen til det armenske filharmoniske orkesteret er oppkalla etter han. I 1998 vart han også avbilda på armenske pengar.

Musikk

Aram Khatsjaturjan komponerte tre symfoniar (1934–35, 1942, 1947), 2 klaverkonsertar (1936, 1968), éin fiolinkonsert (1940), éin cellokonsert (1946), ballettane Gajané (1942) og Spartakus (1954), korverk, filmmusikk, klavermusikk, kammermusikk og songar. Khatsjaturjan hadde ei oppriktig tru på sosialrealismen, og veik aldri langt frå prinsippet om at musikk skal vera forankra i det nasjonale og folkelege. I dei seinaste verka hans ligg det likevel tendensar til eit dristigare tonespråk. Han komponerte med originale harmoniar, eksotiske rytmar og fargerik orkestrering.

Kjende verk

Dei to mest kjende musikkstykka hans i dag er den viltre sverddansen frå balletten Gajané og «Adagio for Frygia og Spartakus» frå balletten Spartakus. Adagio-stykket vart kjend for å vera kjenningsmelodien til BBC-serien Onedinlinjen, som vart send på britisk fjernsyn i 1970-åra. Serien gjekk også på NRK i 1974-1975, noko som vidare spreidde Khatsjaturjan sin musikk. Musikken til Khatsjaturjan har også vore brukt i filmane 2001: En romodyssé, Caligula og Istid 2 med fleire.

Det var også Khatsjaturjan som komponerte nasjonalsongen til den armenske sosialistiske sovjetrepublikken.

Kjelder

• Denne artikkelen byggjer på Aram Khatsjaturjan frå Wikipedia på bokmål og Aram Khachaturian frå Wikipedia på engelsk den 23. august 2011.

Bakgrunnsstoff

• Aram Khatsjaturjan i Store Norske Leksikon