Finsk morfologi

Finsk morfologi er læra om korleis finske ord blir bøygde, og korleis det blir avleidd nye finske ord av eksisterande ord.

Dei fleste ord blir bøygde

Det finst ei lita gruppe ord i finsk som ikkje blir bøygd (partiklar, visse adverb, ei lita gruppe adjektiv, men dei fleste finske ord har hundrevis, i nokre tilfelle tusenvis av bøyingsformer. Dei bøygde orda kan delast inn i tre hovudtypar: dei som følgjer det nominale mønsteret (substantiv, adjektiv, pronomen), dei som følgjer det verbale (verb), og dei som fell utanfor dei to hovudmønstra (adverb). Nokre av bøyingsformene til verba er partisipp, som partisipp kan dei opptre som adjektiv, og dermed få den same regulære kasusbøyina som andre nomen.

Til skilnad frå indoeuropeiske språk har ikkje finsk (eller dei fleste andre uralske språk) bøyingsklasser, dei har derimot stammeklasser. Skilnaden er at for språk med ulike bøyingsklasser vil ord med formelt sett lik stamme få ulike bøyingssuffiks (norsk tenkje - tenkte men lenkje - lenka), men i stammeklassespråk er det omvendt: Stammene oppfører seg ulikt, og der det er ulike bøyingssuffiks er ulikskapen alltid eit resultat av ulik stammeform. Døme på stammeklassebøying i norsk har vi for fortidsformene -te og -dde i verb som nå og reparere: Verb på -ere med tonelag 1 får alltid -te, og verb på trykksterk lang vokal får alltid -dde. Finsk er av denne siste typen.

Avleidde ord

Finsk har ein rik avleiingsmorfologi. Med hjelp av suffiks er det mogleg å danne nye ord av eksisterande, både innanfor same ordklasse og på tvers av ordklassene. Viss vi ser på dei to sentrale ordklassene substantiv og verb kan vi setje opp denne oversikta.

Nominale avleiingar

Finsk har omtrent 70 suffiks for å danne nye substantiv. I oversikta over suffiks nedanfor blir symbolet A brukt for å uttrykkje a eller ä, det same gjer O (o, ö) og U (u, y), alle finske suffiks har to versjonar (-lA kan vere -la eller -lä, fordelinga blir regulert av reglane for vokalharmoni.

Eigenskapsavleiingar

Eigenskapsavleiing er -(U)Us, det uttrykkjer eigenskapen ved X, t.d. poikkeavuus < poikkeava («det at ein er avvikande» < «avvikande»), opettajuus < opettaja («det å vere lærar» < «lærar»). -(U)us kan føyast både til verb-, adjektiv- og substantivstammar, og dei dannar substantiv.

Kollektivavleiingar

Kollektivavleiingar uttrykkjer grupper eller heilskap som blir danna av delar som grunnordet viser til. Kollektivsuffiks er -stO, -kkO, -Ue, -isO, det første er meir vanleg enn det andre, og dei to siste er meir marginale.

-stO er som regel danna av genitivstammen til eit suvstantiv, t.d. esimerkistö («eksempelsamling» < esimerkki «eksempel»), maitohampaisto («(sett av) mjølketenner» < maitohammas «mjølketann»), sanasto («vokabular» < sana «ord»). Som ofte er tilfelle med avleiingar har fleire av -stO-orda fått ei leksikalisert tyding, t.d. kirjasto («bibliotek» < kirja «bok», og ikkje det forventa «boksamling», som er kirjakokoelma), porvaristo («borgarskap» < porvari «medlem av borgarskapet», og ikkje det forventa gruppe av borgarar). Andre leksikaliserte ord er hinnasto («prisliste» < hinta «pris»), kartasto («atlas» < karta «kart»).

Døme på -stO-ord med adjektiv som stamme er kiinteistö («fast eigedom» < kiinteä «fast»), oikeisto, vasemmistö «(den politiske) høgresida, venstresida» < oikea, vasen «høgre, venstre»). Det finst også døme på andre ord, som postposisjonen ympäri «rundt»: ympäristö («(økologisk) miljø»).

Suffikset -kkO har eit meir avgrensa bruk. Lagt til ord for plantar og andre naturfenomen viser det til grupper av slike, eller stader der dei kan bli funne, som kuusikko («stad der det veks gran» < kuusi «gran»). Det kan også vise til kulturfenomen, som naulakko («knaggrekkje» < naula «spikar, knagg», det kan altså ikkje tyde «ein neve med spikar»). Lagt til talord tyder ordet «gruppe av t.d. menneske», som i kolmikko «trio». Enid Blyton sine bøker om fem barn («Fem på farta» etc.) heiter på finsk viisikko (< viisi «fem»).

Suffikset -Ue er uproduktiv, og inneheld 20-30 substantiv, der grunnordet som regel er substantiv, t.d. poikue ("kull« < poika »gut«), kulkue (»eit følgje« < kulkea »å vandre")

Lokale avleiingar

Kulturstader blir uttrykt med -lA, -iO, -(i)mO: kanala («hønsehus» < kana «høne»), sairaala («sjukehus» < sairas «sjuk»), aukio («(open) plass» < aukea «open»), korjaamo («verkstad» < korjata «reparere»).

Naturstader blir uttrykt med ulike suffiks, m.a., -nne, -nkO, -ke: jyrkänne («brattheng» < jyrkkä «bratt»), tasanne («plan stad» < tasa «akkurat»).

Avleiingar for personar

asiakas, oppilas, julkimo, omainen, lapsukainen, turjake, vonkale, ukkeli, perillinen, henkilö, reppana, herännäinen, emäntä, vempula, papparainen.

-lAinen: koululainen («skoleleev» < koulu «skole»)

-tAr «kvinneleg X»

Verbale avleiingar

Finske verbavleiingssuffiks kan delast inn i tre typar, dei som aukar valensen til verbet, dei som minkar valensen, og dei som endrar aksjonsarten til verbet. Kausativsuffiks legg til ei rolle:

-ttA-: Vauva syö ruokaa «Spedbarnet et mat» => Isä syöttää vauvaa ruoalla «Far matar spedbarnet med mat»

Automativ og refleksiv fjernar eit argument med ei semantisk rolle:

-U-: Mies kaataa puun «Mannen veltar treet» => Puu kaatuu «Treet veltar»
-UtU: Äiti pesee lasta «Mor vaskar barnet» => Lapsi peseytyy «Barnet vaskar seg»

Suffiksa som endrar aksjonsarten kan vere inkoative (handlinga startar), momentane (handlinga er kort), iterative (handlinga skjer mange gonger), kontinuative (handlinga held fram og held fram):

-ele-: Pekka ajaa «Pekka køyrer» => Pekka ajelee «Pekka driv og køyrer»

Avleiingsprefiks

Finsk har to avleiingsprefiks, epä «u-» og ei-, som i epäinhimillinen («umenneskeleg», til inhimillinen «menneskeleg»), og i ei-sosialistinen («ikkjesosialistisk»). I tillegg finst det mange prefiks i lånord, som anti-, dis-, in-, non-, a-, de-, eks-, post-, bi-, di-. Som regel blir dei brukt i lag med innlånte grunnord, som i invarianssi, irrationaalinen, men dei kan også setjast til finske ord, som delvise omsetjingslån, t.d. antisankari «antihelt», frå sankari, helt.

Prefiksa uttryker anten negasjon eller negativitet, eller dei er del av innlånte framandord. Dei skil seg altså både formelt og semantisk frå avleiingssuffiksa.

Bøyingsmorfologi

Nominal morfologi

Finsk skil mellom ordklassene substantiv, adjektiv, pronomen, determinativ og numeral, men alle desse ordklassene har morfologiske fellestrekk; dei blir bøygd i kasus og numerus, og dei blir gjerne slått saman under overskrifta nominal morfologi i finsk grammatikk. Ordklassene skil seg frå kvarandre morfologisk også, t.d. substantiva possessivsuffiks, adjektiva gradbøying og talorda ei slags repetitiv bøying, t.d. blir «til 134 gjester» omsett til noko sånt som hundre-til-tre-til-ti-til-fire-til gjester-til.

Kasus

Tidlegare brukte dei finske namn for kasusa i det finske skoleverket, i dag bruker dei latin (nominatiivi, akkusatiivi, osb.). Det gamle namnesystemet gav ei god skildring av posisjonen til kasusa i kasussystemet, og dei er derfor lista opp her:

Kasus	trad. finsk namn	omsetjing	suffiks
nominativ	nimentö	namnefall	–
akkusativ	kohdanto	målfall	–
genitiv	omanto	eigefall	–n
essiv	olento	verefall	–na
partitiv	osanto	delfall	–a, –ta
translativ	tulento	blifall	–ksi
inessiv	sisäolento	indre verefall	–ssa
elativ	sisäeronto	indre skiljefall	–sta
illativ	sisätulento	indre blifall	–vn
adessiv	ulko-olento	ytre verefall	–lla
ablativ	ulkoeronto	ytre skiljefall	–lta
allativ	ulkotulento	ytre blifall	–lle
abessiv	vajanto	manglefall	–tta
instruktiv	keinonto	måtefall	–in
komitativ	seuranto	følgjefall	–ne

I tillegg har finsk det marginale kasuset prolativ, i uttrykk som maitse, meritse, postitse, via land, sjø, post.

Numerus

Finske nomen blir bøygd i singularis og pluralis. Singularisforma er umarkert. Viss nomenet står i nominativ (og akkusativ), får pluralisforma lagt til ein -t, som i autot «bilar» av auto «bil». I alle andre kasus blir pluralis uttrykt med -i-, som intervokalisk blir til -j- (autojen, autoissa, «bilanes, i bilane»). Som i dei fleste andre uralske og tyrkiske språk blir ikkje pluralis brukt etter talord, i staden står substantivet i singularis, og i finsk i partitiv singularis (viisi autoa fem bil-sg.par «fem bilar»).

Verbal morfologi

Finske verb blir bøygde i tempus, modus, person og tal. Som infinitte former (infinitiv, partisipp) blir dei også bøygde i tal og kasus.

Stammeklassar

Finske verb blir delt inn i seks stammeklassar. Nokre av klassane har undergrupper alt etter kva utlydssamband dei har. Sjølve bøyingsendingane er like for alle seks typane, men stammen går gjennom ulike endringar i dei seks ulike stammeklassane. Dermed skil finske stammeklasser seg frå indoeuropeiske bøyingsklasser, der variasjonen ligg i bøyingsendinga. For å kunne bøye eit verb må brukaren kjenne att stammetypen.

Type 1 er tostava, og endar på lang vokal eller vokalsamband. Type 2 er tostava med lang rotvokal eller diftong, og har -da/dä i infinitiv. Skilnadene mellom dei 4 andre typane går fram av tabellen. Som i andre finske bøyingsparadigmer endrar også her stammen seg ved stadieveksling.

Type	Døme	1. pers. prs.	3. pers. prt.	partisipp	impersomal	typiske trekk	omsetjing
1a	puhua	puhun	puhui	puhunut	puhuttiin	på -oa, -ua/yä	å snakke
1b	oppia	opin	oppi	oppinut	opittiin	på -ea/eä, -ia/iä	å lære
1c	antaa	annan	antoi	antanut	annettiin	på -aa, 1. vokal a/e/i	å gje
1d	johtaa	johdan	johti	johtanut	johdettiin	på -aa, 1. Vokal o/u	å føre
2a	saada	saan	sai	saanut	saatiin	lang Vokal + -da/dä	å få
2b	syödä	syön	söi	syönyt	syötiin	diftong + -da/dä	å ete
3	tulla	tulen	tuli	tullut	tultiin	på -la/lä, -na/nä, -ra/rä	å komme
4	haluta	haluan	halusi	halunnut	haluttiin	på -uta/ytä	å ønskje
5	tarvita	tarvitsen	tarvitsi	tarvinnut	tarvittiin	på -ita/itä	å trenge
6	paeta	pakenen	pakeni	paennut	paettiin	på -eta/etä	å flykte

På bakgrunn av denne tabellen er det mogleg å byggje det fullstendige bøyingsparadigmet for kvart einaste finske verb (med unntak av ein del stammevekslingar i type 4, der nokre verb får -ti i staden for -si i preteritum).

Bakgrunnsstoff

Litteratur

Karlsson, Fred 1976: Finskans struktur. LiberLäromedel, Lund 1976.
Karlsson, Fred 1978: Finsk grammatik. Suomalaisen Kirjallisuuden Seura, Helsinki 1978