Lakota

Lakota er eit siouxspråk som vert prata av lakotafolket. Språket er i nær slekt med dakota. De båe vert ofte sett på som variantar av sioux.

LydlæreEndra

VokalarEndra

Utover fem orala vokalar, det vil seia //i e a o u//, har lakota òg tre nasale vokalar som er nasalerte variantar av de orale. I den standardiserte ortografien (SLO) vert nasale vokalar skrive med bokstaven eng, /ŋ/, etter vokalen.

		Fremre	Sentral	Bakre
lukka	oral	i		u
lukka	nasal	ĩ		ũ
mellom		e		o
open	oral		a
open	nasal		ã

KonsonantarEndra

Den ustemte uvulare frikativen, ȟ [χ] vert nytta både sjølvstendig og bokstaven for frikativen vert nytta i kombinasjon med andre teikn. Ein apostrof (') vert nytta for å markera ein glottal lukkelyd, [ʔ], som tyder å gjere eit ”støyt” gjennom å pressa ihop stemmebanda, som i den engelske interjektionen ”uh-oh!” eller som lyden til slutt i det danske ordet (og fenomenet) stød. I kombinasjon med ein konsonant vert desse lydane kalla for ejektiva konsonantar. Bokstavar kombinert med h (ph, th, čh, kh) tyder at lydane er aspirerte. Den stemte uvulare frikativen, ǧ [ʁ], vert uttalt som ein uvular tremulant, [ʀ], framfor /i/ og ofte som ein stemt velar frikativ, [ɣ], i rask tale.

		Bilabiale	Dentala	Alveolare	Postalveolare	Velare	Uvulare	Glottale
Nasalar		m [m]		n [n]
Klusilar og affrikatar	uaspirerte	p [p]	t [t]		č [tʃ]	k [k]		’ [ʔ]
	stemte	b [b]				g [ɡ]
	aspirerte	ph [pʰ] / pȟ [pʰ]	th [tʰ] / tȟ [tʰ]		čh [tʃʰ]	kh [kʰ] / kȟ [kʰ]
	ejektive	p’ [pʼ]	t’ [tʼ]		č’ [tʃʼ]	k’ [kʼ]
Frikativ	ustemte			s [s]	š [ʃ]		ȟ [χ]
	stemte			z [z]	ž [ʒ]		ǧ [ʁ]
	ejektive			s’ [sʼ]	š’ [ʃʼ]		ȟ’ [χʼ]
Approksimantar		w [w]		l [l]	y [j]			h [h]

SkriftsystemEndra

Det vert nytta mange ortografiar for å skriva lakota, men den ortografien som vert nytta i New Lakota Dictionary er den mest spreidde og nytta. Ortografien, som på engelsk vert kalla for Standard Lakota Orthography (SLO) vert mellom anna nytta av Sitting Bull College, Standing Rock Sioux Tribe, Cheyenne River Sioux Tribe og i dei fleste skulane i indianarreservat som Pine Ridge og Rosebud.^[1]

Trykk vert markert med ein aksent på vokalen i stavelsen. Vanligtvis ligg hovudtrykket på første eller andre stavelsen, vanlegast på andre. Nokre få ord har huvudtrykk på tredje stavinga i nokre få ord. Trykksterke vokalar får ein høgare ordtone enn dei andre vokalane i ordet. Av og til utgjer trykket skilnaden mellom to ord, som ówaŋžila (”saman”) og owáŋžila (”stilla, stille”).^[2]

Ei hake vert nytta for alveolare og velare frikativar č //tʃ//, ǧ //ʁ//, ȟ //χ//, š /ʃ/ og ž /ʒ/. Aspirerte konsonantar vert skrive med h: čh, kh, ph, th, og velare frikative konosnanter med ȟ: kȟ, pȟ, tȟ. Ejektiva vert skrive med ein apostrof: č', ȟ', k', p', s', š', t'.

AlfabetEndra

Alfabetet i Standard Lakota Orthography (SLO) er den ortografien som vert nytta av flest skular. Alle bokstavar som består av to teikn (til dømes aŋ, čh og p') vert rekna som eigne bokstavar.

Bokstav	A a	Aŋ aŋ	B b	Č č	Čh čh	Č' č'	E e	G g	Ǧ ǧ	H h	Ȟ ȟ	I i	Iŋ iŋ	K k	Kh kh	Kȟ kȟ	K' k'	L l	M m	N n	O o	P p	Ph ph	Pȟ pȟ	P' p'	S s	Š š	T t	Th th	Tȟ tȟ	T' t'	U u	Uŋ uŋ	W w	Y y	Z z	Ž ž	'
Namn	a	aŋ	be	ču	čhi	č'ó	e	mad	ǧu	ha	ȟe	i	iŋ	ku	khi	kȟa	k'o	la	ma	na	o	pu	phi	pȟa	p'o	sa	še	tu	thi	tȟa	t'o	u	uŋ	wa	ya	za	že	khéze
IPA	[a]	[ã]	[b]	[tʃ]	[tʃʰ]	[tʃʼ]	[e]	[ɡ]	[ʁ]	[h]	[χ]	[ɪ]	[ĩ]	[k]	[kʰ]	[kˣ]	[kʼ]	[l]	[m]	[n]	[o]	[p]	[pʰ]	[pˣ]	[pʼ]	[s]	[ʃ]	[t]	[tʰ]	[tˣ]	[tʼ]	[ʊ]	[ʊ̃]	[w]	[j]	[z]	[ʒ]	[ʔ]

GrammatikkEndra

OrdstillingEndra

Lakota er eit SOV-språk. Det tyder at ordstillinga i ei fullstendig setning vanlegvis er subjekt-objekt-predikat (verb), til skilnad frå t.d. norsk, som er eit SVO-språk. Ordstillinga kan likevel verta endra avhengig av fokuset. Objektet vert til dømes ofte flytta først i satsen for å få emfase. Lakota nyttar òg postposisjonar, det vil seia at adposisjonane kjem etter hovudordet. Dette til skilnad frå norsk, som har preposisjonar; adposisjonane kjem før hovudordet.

mazóphiye él – i butikken

mila uŋ - med ein kniv

PronomenEndra

Sjølvstendige personlege pronomenEndra

Dei sjølvstendige pronomena vert sjeldan nytta. Når de vert nytta er det mest for emfase, til dømes som disjunktivt pronomen, eller saman med visse postposisjonar. Ofte vert dei sjølvstendige pronomena nytta når ein seier kva ein heiter, i setningar som ”Eg er han du ville sjå.”, ”Eg er mannen som stal bilen din.” og òg uttrykk som ”Det er opptil deg.”^[3]

Skilnaden mellom dei to ”vi”-orda er at mann på lakota skil mellom eit vi som inkluderer ”du og eg”, det som vert markert med 1 i tabellen nedan, og dessutan eit som inkluderer ”eg og nokon eller nokre andre, men ikkje du.” som vert markert med 2.^[3] Merk òg at íŋš slår som variant av íš.

Norsk	Lakota
eg	miyé, míš
du	niyé, níš
han, ho, det	iyé, íš
vi ¹	uŋkíye, uŋkíš
vi ²	uŋkíyepi, uŋkíš
dokker	niyépi, níš
dei	iyépi, íš

Maȟpíya Lúta miyé yeló. - Eg er Raude sky.

Iyépi čha héčhuŋpi! = Det var dei som gjorde det!

FormlæreEndra

Lakota er eit agglutinerande språk og har mange affiks som kan tilpassast til stammen for å skapa nye tydingar av ordet. Det finst til dømes mange instrumentala prefiks for å skapa nye verb.

Verb	Tyding
ksÁ	å verta avskoren
kaksÁ	hogga (med til dømes ei øks)
naksÁ	ha sund noko gjennom å trø på det
paksÁ	bryta av noko gjennom å trykke på det
waksÁ	skjære av noko med ein kniv eller ei sag
woksÁ	bryta av noko gjennom kollidering (som å slå, skyte eller hoppe på noko)
yuksÁ	vri av noko med hendene eller klippa av med ei saks
yaksÁ	bita av noko

VerbEndra

Verb vert bøygt gjennom at man legg til affiks til verbet avhengig av kva person verbet står til. Desse affiksa erstattar personlege pronomen. Dynamiske verb er verb som skildrar noko som hender, til dømes ”gå”, ”hoppe” og ”tygge”, medan statiske verb er verb som skildrar noko som er, til dømes ”vera sjuk”, ”vera gammal”, ”vera tørst”. Dualis finst for første person, men ikkje for andre eller tredje. ∅- tyder at personen ikkje er markert, at han ikkje har eit prefiks og vert attgjeve berre med verbstammen.

máni = å gå

máni = ho/han går

Subjektform				Objektform
	Sing.	Dual.	Plur.	Sing.	Dual.	Plur.
1 p.	wa-	uŋ(k)-	uŋ(k)- … -pi	ma-		uŋ(k)- … -pi
2 p.	ya-		ya- … -pi	de-		de- … -pi
3 p.	∅-		∅- … -pi	∅-		wičha-

Utover desse finst òg čhi- som eit samansett pronomen med tydinga ”eg … deg” eller med suffikset -pi, ”eg … dykk”. Dualis finst bare i første person.

waŋčhíyaŋke - "eg ser deg"

slolčhíyapi - "eg kjenner dykk"

Alle pronomen, i den ordenrekkjefølgja dei kjem og plasseringa dei harkan lesast av i tabellen nedanfor. Raud farge indikerer at affikset uttrykker subjektet. Understreka affiks indikerer at dei uttrykker objekt og begge indikerer at dei uttrykker begge. Om ruta er tom tyder det at konstruksjonen er umogleg på lakota. I visse ruter finst det tre ulike former; i desse er den første den vanlegaste. Den andre er for visse verb som byrjar på y- og den tredje for visse andre verb som byrjar på y-.^[4] De pleier kallast for gruppe I, II og III.

Pronomen
Objekt (understreka)
		meg	deg	honom, den henne, det (inanimat)	oss	dykk	dei (animat)
S u b j e k t
	jag		čhi-…	wa∅-… bl∅-… m∅-…		čhi-… pi	wičhawa… wičhabl… wičham…
	du	maya… mayal… mayan…		ya∅-… l∅-… n∅-…	uŋya…pi uŋyal…pi uŋyan…pi		wičhaya… wičhal… wičhan…
	han, hon	ma∅…	ni∅…	∅-∅…	uŋ∅…pi	ni∅…pi	wičha∅…
	du & jag			uŋ∅…			wičhauŋ…
	vi		uŋ∅…pi	uŋni…pi		uŋ∅…pi	wičhauŋ…pi
	ni	maya…pi mayal…pi mayan…pi		ya∅-…pi l∅-…pi n∅-…pi	uŋya…pi uŋyal…pi uŋyan…pi		wičhaya…pi wičhal…pi wičhan…pi
	de	ma…pi	ni…pi	…∅pi	uŋ…pi	ni…pi	wičha…pi

Første person dualis og pluralis er uŋ- framfor konsonant og uŋk- framfor vokal. Tredje person plural i objektform, wičha-, vert bare nytta for animate substantiv, det vil seia dyr og menneske. Pronomen for inanimata substantiv gjer ingen skilnad mellom singular og plural, men det framgår oftast av samanhengen eller av at andre ord i satsen vert bøygt.^[3]

Subjekt for statiska verb
	Sing.	Dual.	Plur.
1 p.	ma-	uŋ(k)-	uŋ(k)- … -pi
2 p.	de-		de- … -pi
3 p.	∅-		∅- … -pi

AvlydEndra

Lakota har tre så kalla avlyd. Med dette vert det meint at visse verb av og til endrar sluttvokal. Det finst tre ulike avlydar, -a/-aŋ, -e og -iŋ. Eit verb som har ein sluttvokal som kan gjennomgå avlyd vert vist i ei ordbok gjennom at vokalen sluttar på ein versalt A, til dømes okáȟdeǧA, ”å forstå”. Det versala A:et slår aldri i laupande tekst uten vert nytta berre i ordbøker.

A/Aŋ-avlydEndra

A/Aŋ-avlyden er standardavlyden som førekjem overalt der dei øvrige to ikkje førekjem. Om verbet sluttar på -A, som t.d. okáȟdeǧA, vert ordet med A/Aŋ-avlyd okáȟdeǧa. Om verbet sluttar på -Aŋ vert ordet med A/Aŋ-avljud -aŋ.

E-avlydEndra

E-avlyden blir nytta dels der ordet står sist i ei meining og dels om han kjem etter eit ord som styrer E-avlyd. ”Eg forstår” heiter såleis okáȟdeǧe. Orda som styrer E-avljud er:

visse enklitiske ord som ȟča, ȟčiŋ, iŋčhéye, kačháš, kiló, kštó, któ, lakȟa, -la, láȟ, láȟčaka, ló, séčA, sékse, s'eléčheča, so, s'a, s'e, šaŋ, šni og uŋštó.
visse konjunksjonar og artiklar som eháŋtaŋš, kiŋ, kiŋháŋ, k'éaš og k'uŋ .
visse hjelpeverb som kapíŋ, kiníča (kiníl), -khiyA, kúŋzA, lakA (la), phiča, ši, wačhíŋ, og -yA .

Iŋ-avlydEndra

Iŋ-avljudet førekjem berre foran følgjande ord:

ktA (ord som skapar futurumet og mange modusar, mellom anna konditionalis)
na, naháŋ (og)
naíŋš (eller)
yé (vert nytta ved høfleg ønske)
yetȟó (vert nytta ved vennskapelege befallningar)

Eksterne linkarEndra

Wikimedia Foundation har ein testversjon av Wikipedia på lakota.

Lakota Language Consortium

ReferansarEndra

↑ Ullrich, Jan F.: New Lakota dictionary, Lakota Language Consortium, 2008. ISBN 0-9761-0829-1.
↑ Ullrich, Jan F.: New Lakota dictionary, Lakota Language Consortium, 2008, s. 696. ISBN 0-9761-0829-1.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Ingham, Bruce: English-Lakota Dictionary, Curzon Press, Richmond, Surrey 2001, s. 14. ISBN 0-7007-1378-6.
↑ Ingham, Bruce: English-Lakota Dictionary, Curzon Press, Richmond, Surrey 2001, s. 15. ISBN 0-7007-1378-6.

[NLD-1] Ullrich, Jan F.: New Lakota dictionary, Lakota Language Consortium, 2008. ISBN 0-9761-0829-1.

[2] Ullrich, Jan F.: New Lakota dictionary, Lakota Language Consortium, 2008, s. 696. ISBN 0-9761-0829-1.

[ELD14-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Ingham, Bruce: English-Lakota Dictionary, Curzon Press, Richmond, Surrey 2001, s. 14. ISBN 0-7007-1378-6.

[ELD15-4] Ingham, Bruce: English-Lakota Dictionary, Curzon Press, Richmond, Surrey 2001, s. 15. ISBN 0-7007-1378-6.

[1]

[2]

[3]

[4]