Wikipedia

Leoš Janáček

Leoš Janáček (3. juli 1854–12. august 1928) var ein romantisk komponist frå den tsjekkiske delen av Austerrike-Ungarn. Saman med Antonín Dvořák og Bedřich Smetana er han rekna som ein av de viktigaste tsjekkiske komponistane.

Leoš Janáček

Fødd3. juli 1854
FødestadHukvaldy
Død12. august 1928 (74 år)
DødsstadOstrava, Moravská Ostrava
FødenamnLeo Eugen Janáček
OpphavKeisardømet Austerrike, Tsjekkoslovakia
Sjangerklassisk musikk, opera
Instrumentorgel
Verka somkomponist, musikkforskar, pedagog, dirigent, librettist, lærar, folklorist, musikkritikar, musikkteoretikar, redaktør, korleder, musikkpedagog, organist
MorAmálie Janáčková
FarJiří Janáček
Gift medZdeňka Janáčková
BornOlga Janáčková
Prisaræresdoktorat ved Mararyk-universitetet
Uttalen av Leoš Janáček
Naše píseň ('Vår song')

Dei tidlege verka til Janáček var påverka av samtidige komponistar, som Dvořák, men seinare verk er særs originale og peiker framover mot modernismen. Gjennombrotet hans kom med det første av dei mogne verka, operaen Jenůfa som blei uroppført i Brno i 1904[1] og som etter førsteoppføringa i Praha i 1916 opna vegen til verdas store operasenar.[2][3]

Liv

endre

Leoš var fødd i Hukvaldy nordaust i Mähren som son av landsbylæraren Jiří Janáček (1815-1866) og Amalie Grulichová (1819-1884). Faren ville helst at Leoš skulle følgje familietradisjonen og bli lærar, men det musikalske talentet til sonen var så openbert at faren gav etter. I 1865 byrhja Leoš Janáček på augustinarklosteret St Thomas i Brno, der han var med i koret leidd av Pavel Křížkovský og tidvis spelte orgel.[4] Mellom 1866 og 1869 gjekk han på den tyske realskulen, og frå 1869 til 1872 studerte han ved den slaviske lærarskolen. I 1872 blei han musikklærar der, og leidde også fleire kor.

 
Leoš Janáček med kona Zdeňka i 1881.

Frå 1874 til 1875 studerte han ved orgelskolen i Praha, blei korleiar ved den filharmoniske foreininga Umělecká beseda og blei venn med Antonín Dvořák. I 1877 blei han privat pianolærar for den talentfulle tolvåringen Zdeňka Schulzová (1865-1938), som han seinare gifta seg med. Zdeňka var dotter av rektoren ved den slaviske lærarskulen som Janáček studerte og seinare underviste ved. Paret gifta seg 13. juli 1881, då Zdenka var femten. 15. august 1882, på Zdeňka sin syttenårsdag, blei dottera Olga fødd. Dei unge foreldra skilte mellombels lag, men 16. mai 1888 kom sonen Vladimír til verda. Begge ungane var sjukelege og kom til å døy unge.

Frå oktober 1879 til februar 1880 studerte Janáček ved konservatoriet i Leipzig, og i tida april til juni 1880 i Wien hos Franz Krenn. Hausten 1881 blei han leiar av den nye orgelskulen i Brno, som opna eit år seinare, 15. oktober 1882. Janáček var her til han gjekk av med pensjon i 1919; i tillegg var han dirigent ved det filharmoniske selskapet frå 1881 til 1888.

9. november 1890 døydde sonen Vladimír, og 26. februar 1903 også dottera Olga, og ekteskapet knaka i samanføyingane. Desse tunge personlege tilhøva fekk sitt kunstneriske uttrykk i operaen Osud ('Skjebne'). Janáček blei pensjonert frå musikklærarstillinga på lærarskulen i 1904. Same året blei operaen Jenůfa uroppført i Brno. Det blei en stor lokal suksess, men motstandaren hans i Praha klarte hindra at operaen blei oppført i nasjonalteateret i hovudstaden. Først i 1916 blei operaen oppført i Praha, og med denne oppføringa fekk Janáček sitt endelege gjennombrot.

 
Kamila Stösslová med sonen Otto i 1917

I 1915 møtte den 62 år gamle Janáček den 38 år yngre, gifte Kamila Stösslová. Dei byrja ei lidenskapleg, i det minste frå hans side, brevveksling som til saman omfatta nesten 730 brev.[5] Breva er ein viktig kjelde til komponisten sine kunstnariske intensjonar. Inspirert av Stösslová komponerte han mellom 1917 og 1919 'Dagboka til ein som forsvann'. Etter at den endelege revisjonen var klar starta han på sitt neste «Kamila»-inspirerte verk, operaen Káťa Kabanová. Janáček og Stösslová heldt kontakten så lenge han levde; tilhøvet var platonisk, men blei ei ytterlegare belasting for ekteskapet hans.

I 1919 blei Janáček leiar for det nystarta private konservatoriet i Brno, og etter at staten overtok i 1920 blei han professor i komposisjon. Han skreiv nesten alle sine meisterverk det siste tiåret han levde: operaene Katja Kabanova, Den lure vesle reven, Tilfellet Makropulos og Huset til dei døde, begge strykekvartettan sine, sinfoniettaen og Glagolittisk messe.

Ved sida av komponistgjerninga og undervising ved lærarskulen skreiv han regelmessig artiklar for kultursidene i avisa Lidové noviny.

August 1928 døydde Janáček i eit sanatorium i Moravská Ostrava) som følgje av hjartelamming etter ein lungebetennelse.

«Postludium for orgel» frå Glagolittisk messe

Musikk

endre

I 1874 blei Janáček ven med Antonín Dvořák og begynte å komponera i ein relativt tradisjonell romantisk stil. Etter operaen Šárka (1887-1888) innførte han element frå mährisk og slovakisk folkemusikk.

Janáček samla i årevis heimlege folkesongar, observerte tsjekkisk språkføring og lytta til naturlydar. Desse studia påverka av komposisjonane hans, og stilen var prega av den såkalla «språkmelodien», ikkje minst i vokalverka. Han utvikla også ein teori om språkmelodien. Janáček stod langt frå hovudstrøymingane i tidas europeiske musikk – han blei ein av dei store fornyarane på 1900-talet og ein av dei viktigaste operakomponistane i musikkhistorien.

 
Den einaste bevarte sida av partituret til Jenůfa

Ved å bruka rytme, tonefall og bøyingar frå tsjekkisk skapte han svært karakteristiske songmelodiar i operaen Jenůfa. I denne operaen utvikla og nytta Janáček omgrepet «talemelodiar» for å byggja ein heilt eigen musikalsk og dramatisk stil ganske uavhengig av den dramatiske metoden til «wagnerianarane». Han studerte under kva høve talemelodiar endra seg, psykologien og temperamentet til talarane, og samanhengen i talen. Alt bidrog til å skapa truverdige dramatiske rollar i dei mogne operaene hans, og blei ein av dei tydelegaste markørane i stilen hans.[6] Janáček tok desse stilistiske trekka mykje lengre enn Modest Musorgskij, og han kan sjåast på som ein forløpar for Béla Bartók.[7] Det stilistiske grunnlaget for dei seinare verka hans blei skapte i perioden 1904-1918, men Janáček skreiv mesteparten av verka sine – og dei best kjende – i det siste tiåret av livet sitt.[8]

Forfattaren Max Brod dikta i nært samarbeid med Janáček om librettoane til fem av operaane, og hjelpte dermed Janáček til å slå gjennom på den internasjonale operasenen – det var utenkeleg å oppføra opera på tsjekkisk utanfor Tsjekkia, sjølv i Praha var det ikkje sjølvsagt. Brod hadde den vanskelege oppgåva å bringa teksten i samsvar med ein musikk som var basert på den tsjekkiske språkmelodien. Dette gjekk ikkje utan innrømmingar frå komponisten, og derfor er ikkje den «tyske» Jenůfa ein notetru kopi av den tsjekkiske originalen. Brod bidrog også til eit aukande ry for Janáček med talrike utgjevingar og den første biografien om komponisten.

Mange av verka til Janáček er svært originale og har sterke individuelle trekk. Han trekk tonaliteten svært langt, harmonikken, instrumenteringa og tonesatsen er sterkt prega av folkemusikalske element, men peiker likevel tydeleg mot modernismen.

Verk

endre
  • Orkesterverk
    • Suite for strykeorkester (1877)
    • Idyll for strykeorkester (1878)
    • Lašské tance ('Lachiske dansar') (1889-90)
    • Hanácké tance ('Hannakiske dansar') (1889-90)
    • Suite (også serenade) op.3 (1891)
    • Žárlivost ('Sjalusi'). Forspel til Její pastorkyňa (1894)
    • Šumařovo dítě («Musikerbarnet»). Ballade for orkester (1912)
    • Taras Bulba. Rapsodi for orkester (1915-18)
    • Balada blanická (Blaník-ballade). Symfonisk dikt for orkester (1920)
    • Sinfonietta (1926)
    • Dunaj ('Donau'). Symfoni i fire delar (1923-28; ufullendt)
    • Fiolinkonsert, 'Vandringa til ein liten sjel' (1926; fragment)
  • Kammermusikk
    • Romanse for fiolin og klaver (1879)
    • Dumka for fioline og klaver (1880)
    • fiolinsonate (1913-21)
    • Pohádka («Eventyr») for cello og klaver (1910; omarbeidd i 1923)
    • Presto for cello og klaver (rundt 1910)
    • Strykekvartett nr.1 etter Leo Tolstoj si novelle Kreuzersonaten (1923)
    • Strykekvartett nr.2 'Intime brev' (1928)
    • Mládí ('Ungdom'). Suite for blåsarsekstett (1924)
    • Concertino for klaver og kammerensemble
    • Capriccio for klaver venstre hand og kammerensemble (1926)
  • Klaververk
    • Zdenčiny variace ('Zdenka-variasjonar'). Thema con variazioni (1880)
    • Národní tance na Moravě ('Folkedansar frå Mähren') (1891-93)
    • Po zarostlém chodníčku ('På gjengrodde stiar') (1901-11)
    • Sonata 1. X. 1905 «Z ulice» (Sonate 1. X. 1905 'Frå gata') (1905)
    • V mlhách ('I tåke') (1912)
    • Vzpomínka ('Minne') (1928)
  • Vokalverk
    • Rákos Rákoczy. Ballett med sang (1891)
    • Hospodine! ('Herre forbarm deg') for solokvartett, blandet dobbeltkor, orgel, harper og messingblåsarar (1896)
    • Amarus. Lyrisk kantate for soli, kor og orkester (1897)
    • Otče náš ('Fadervår'). Kantate for tenor, kor, orgel og harpe (1901)
    • Elegie na smrt dcery Olgy ('Elegi over dottera Olgas død'). Kantate for tenor, kor og klaver (1903)
    • Zdrávas Maria (Ave Maria) for tenor, kor og orgel (1904)
    • Messe Ess-dur for kor og orgel (1907-08, ufullendt)
    • Na Soláni čarták ('Oppe på høgda'). Kantate for mannskor med orkester (1911)
    • Věcné evangelium ('Det evige evangelium'). Legende for soli, kor og orkester (1914)
    • Glagolská mše ('Glagolittisk messe'). Kantate for soli, kor, orkester og orgel (1926)
    • tallrike manns- kvinne- og blandetkor
  • Lieder
    • Jarní píseň ('Vårsong') (1897; omarbeidd i 1905)
    • Zápisník zmizelého ('Dagboka til ein som forsvan'). For tenor, alt og tre kvinnestemmar med klaver (1917-19)
    • Talrike samlingar folkesongar og -bearbeidingar
  • Operaer
    • Šárka (1887-88; 1925 i Brno)
    • Počátek románu ('Byrjinga på ein roman'), romantisk opera i ei akt, 1891, 1894
    • Jenůfa (1894-1903; 1904 i Brno).
    • Osud ('Skjebne') (1903-04; 1958 i Brno)
    • Výlety páně Broučkovy: 1. Výlet pana Broučka do měsíce, 2. Výlet pana Broučka do 15. století ('Herr Broučeks utflukter: 1. frå månen og 2. i det 15. hundråret') ( opera i to delar)
    • Káťa Kabanová ('Katja Kabanova') (1919-21; 1921 i Brno)
    • Příhody lišky bystroušky ('Den lure vesle reven') (1921-23; 1924 i Brno)
    • Věc Makropulos ('Tilfellet Makropulos'), (1923-25; 1926 i Brno)
    • Z mrtvého domu ('Huset til dei døde') (1927-28; 1930 i Brno)

Kjelder

endre
  1. ↑ Sehnal og Vysloužil (2001), s. 183
  2. ↑ Sehnal og Vysloužil (2001), s. 184
  3. ↑ Sehnal og Vysloužil (2001), s. 185
  4. ↑ Drlíková (2004), s. 7
  5. ↑ Drlíková (2004), s. 99
  6. ↑ Firkušný (2005), s. 91-92
  7. ↑ Samson 1977
  8. ↑ Vysloužil, s. 227
  • Sehnal, Jiří; Vysloužil, Jiří (2001). Dějiny hudby na Moravě. Vlastivěda moravská. Brno: Muzejní a vlastivědná společnost. ISBN 80-7275-021-6. 
  • Drlíková, Eva (2004). Leoš Janáček, Život a dílo v datech a obrazech / Kronologi over hans liv og verk. Brno: Opus Musicum. ISBN 80-903211-1-9. 
  • Simeone, Nigel; Tyrrell, John; Němcová, Alena (1997). Janáček's works. A catalogue of the music and writings of Leoš Janáček. Oxford: Clarendon. 
  • Tyrrell, John (2005). Intimate Letters: Leoš Janáček to Kamila Stösslová. London: Faber and Faber. ISBN 978-0571225101. 
  • Tyrrell, John (1992). Janáček's operas - A documentary account. Princeton: Princeton University Press. ISBN 069109148X. 
  • Beckerman, Michael (ed.) (2003). Janáček and His World. New York: Princeton University Press. ISBN 0691116768. 
  • Tyrrell, John, red. (1998). My life with Janáček - The Memoirs of Zdenka Janáčková. London. 
  • Tyrell, John (1988). Czech opera. Cambridge; New York: Cambridge University Press. ISBN 0521235316. 
  • Beckerman, Michael. Janacek as Theorist. Stuyvesant, New York: Pendragon Press. s. 1994. ISBN 0945193033. 
  • Vogel, Jaroslav (1997). Leoš Janáček: a biography. Prague: Academia. ISBN 8020006222. 

Bakgrunnsstoff

endre
Noter


Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Leoš_Janáček&oldid=3554524»