Samiske slektsnamn

Samar nytta etternamn (slektsnamn) ganske tidleg. Ei årsak til dette er at etternamnet signalerte eige og bruksrett knytt til slekta. Frå Kautokeino-området er samiske slektsnamn kjende frå skattelister frå og med slutten av 1600-talet. Mange gamle slektsnamn består stadig, og nokre har spreidd seg sørover langs Dei skandinaviske fjella i samband med tvangsflyttinga av karesuandosamar, ein prosess som i særleg råka familiar som tidlegare hadde flytta frå Kautokeino.

De samiske slektsnamna har opphav i ulike slag tilnamn som er blitt gitt til ein enkeltperson og som sidan er blitt overførte til etterkomarane. Opphavleg blei desse namna lagt til etter fornamn og patronymikon. I dei eldste kyrkjebøkene i sørsamisk område ifrå 1600-talet står samane ofte berre nemnde med eit fornamn følgt av epiteteten finn ('same'). Etterkvart blei fornamn følgt av patronymikon det vanlegaste. På 1700-talet er namna av og til kompletterte med endå fleire tilnamn, som Kant (1737), Jælker (1741) og Råik (1753). Nesten alle desse namna forsvann frå dei skriftlege kjeldene i same hundreåret, men det at fleire av dei er i bruk i dag viser at dei har blitt brukt munnleg heile tida. Når ein les dei gamle kyrkjebøkene ser ein tydeleg korleis namnebruken blir endra gjennom tidene, avhenging på korleis prestane laga notata sine.

«	Utom förnamn och fadernamn brukas allmänt äfwen slägt- eller tillnamn [---] och då ofta hemtade från någon egenhet hos stamfadern och utgöra ifrån början så kallade öknamn. Sådana äro nämligen mycket wanliga hos Lapparne [---] ofta gifwas sådane binamn för någon utmärkande egenskap eller handling och äro wanligen mer eller mindre nedsättande t. ex. peruken, skatboet för personer med yfwigt hår, bäfwern för stora framstående tänder, glasmästaren för någon, som under sömnen eller i rusigt tillstånd fallit ut genom ett fönster o. s. w.	»
—Hofberg, Johan Herman Lapparnes giftermål. - [1879] - Ur Land och folk, årg. 7 :

Kjenneteikn ved den samiske namneskikken

På nordsamisk heiter slektsnamn goargu. Ordet tyder, i tillegg til slektsnamn, òg prakt, ære, heider. Ein kjenner ikkje til den opphavlege tydinga til alle samiske slektsnamn i dag, men nokre av dei gamle samiske slektsnamna blir forklarte under.

Fornamn som slektsnamn

Mange slektsnamn er opphavleg fornamn. Dette gjeld til dømes Guttorm, Somby (eit gammalt samisk fornamn, òg skrive Sompio), Spein (Svein), Siri (Sigrid), Baer (Per), Eira (Erik), Thuri (Ture), Magga (Margareta), Juuso (Josef), Baal (det samiske fornamnet Boalla, eller Pål), Matti, Simma (det samiske fornamnet Simmá), Kalla (Karl), Marainen (Margit), Omma (gammalt mannsnamn).

Eigenskap som slektsnamn

Andre slektsnamn kan visa til ein eigenskap. Her kan ein rekna opp Utsi (liten), Stoor, Valkeapää (kvitehovud), Partapuoli (halvskjegg, ifølge tradisjonen kome til gjennom at ein mann blei avbroten under barberinga, og derfor var barbert på eine sida og skjeggete på den andre), Kielatis (stum), Parffa (ein med rufsete hår), Piltto (ein som er sky eller vill), Saitton (ein som nyttar spyd), Tjuoiki (skiløpar), Joks (å skyta med boge), Kuorak (hareskår eller kanskje ein som følgjer spor), Lango (lang), Kroik/Kråik/Råik, Doj, Pingi og Mangi (onomatopoetiske ord skal vera umoglege å omsetja ettersom dei kan visa til gonge, haldning eller tale til ein person), Laula (songar), Logje (saktmodig), Orpus (foreldralaus), Rimpi (ein som har ein stor mage), Negga (gjerrig), Áikio (mannsnamn avleidd av áigi, 'tid', i tydinga ein langsam person), Panne/Panni/Banne (ein "riktig kar", frå samisk bárdni, son/gut), Fanki (ein som går med tunge steg), Paltto (ein som blitt skremd, er forsiktig), Poggats (kanskje med tydinga glatt), Tjikkom (ein person som hinkar eller haltar), Unga (ung). I Gällivare kyrkjebøker finst det òg namn som Bjebmok (frå samisk biebmok, fosterbarn), Pienni (frå pieni, liten), Riensak/Reusak (frå rievssat, lirype, kan visa til latteren til ein person som minner om det karakteristiske lætet til rypa), Tjågne (ifrå samiskans tjåggŋe, pukkel) og Glatt.

Stader som slektsnamn

Visse slektsnamn kjem frå stader, som Tornensis (frå Torneå), Kemi og Hætta eller Hede. Det sistnemnda namnet er truleg ei forkorting av Hietaniemi sokn, der den første personen som bar namnet kom frå. Nybygget til denne perosnen ved Aunisjärvi fekk namnet Hede og blei seinare kyrkjeplass i Enontekiö forsamling. Slektsnamna Kaaford, Kvenangen og Porsanger viser til stadane der slekta brukte ha reinsdyra sine om sommaren. Salming kjem etter staden Salmi, som ei grein av slekta Sarri busette seg ved. Salmi er 'sund' på finsk, og staden Salmi ligg ved eit sund ved Talojärvi på andre sida Torneträsk. Jåma (Jåavma (Jomafjellet) i Røyrvik), Märak (person frå kystlandet), Biti (truleg Biittejávri i Karasjok), Daunius (Daunifjäll i Vilhelmina sokn), Idivuoma (forfar frå Idivuoma), Kappfjell (av fjellnamn i Grane), Niemi (finsk gardsnamn med tydinga 'nes'), Palopää (finsk stadnamn med samisk opphavsnamn), Vasara (kan tyda hammar, men kan òg komma frå det samiske stadnamnet Váhčir 'Gällivare'), Åhrén/Orrén (Orrnäsfjäll), Bals (bals, tuve) medan ei anna tolking er at det kjem frå stadnamnet Balsfjord i Noreg. I Gällivare kyrkjebøker finst det slektsnamn som Alit som siktar på 'buande høgare oppe', og kan til dømes visa til at slekta opphavleg var fjellsamar (høgare opp i tydinga dei kom frå fjella) enn Sjokksjokk som blei kalla Vuollesita (Nederstaden) der skogsamane budde, og slektsnamnet dukka fyrst opp i kyrkjebøkene på 1600-talet. Alit kan òg tyda 'blå'. Purnu/Porno (frå bynamnet Purnu) er ein forsvensking av samiska Buorna, ei steinkledd forvaringsgrop for kjøt.

Sysselsetjingar som slektsnamn

Nokre slektsnamn har med sysselsetjingar eller eigenskapar kopla til sysselsetjingar å gjera, som Lukkari (klokkar) og sannsynlegvis Gaup (kjem av namnet Jakob), Länsman (av yrkesnemninga lensmannsdreng i tydinga at stamfaren var særskilt skrivekunnig), Maaherra (landshøvding), Pulk (sledemakar), Bonta (sørsamisk båantodh, rik bonde), då ein forfar skal ha anlagt ein ny gard), Gakko (yrkesnemninga skysskaffar, dvs. person tilsett for å skjøta ein skysstasjon), Grufvisare (ein som oppdaga ein malmførekomst), Pave (etter ein forfar som preika).

Samiske ord som slektsnamn

Andre slektsnamn er Hurri (orrfugl), Tuolja (reinskinn), Labba kan vera frå samiske sjaska (stor, handformig horngrein (på rein)) eller mulegvis dey samiske ordet láppis lábbá- (lam), Pejok (kvit; kvit rein), Päiviö (dag, sol), Sarri (blåbær eller kanskje det samiske fornamnet Sarre, Sara), Sevä (hard snø), Skaltje (musling), Kallok (nebbsko laga av pelsen ifrå reina si pannehud), Kuoljok (blir stanga, rørt med horna, truleg ein person som er blitt stanga av ei rein), Labj (brei ski med belling-skinn), Saijets (hare), Buljo (kanskje ås(rygg) eller vaka (om fisk ved vassyta)), Mienna (mjuk), Pittsa/Pittja (bitter smak eller kanskje furu), Sikku (den som stryk bort, øydelegg', med den spesielle tydinga han som endrar ei reinmerkeregistrering, eller kanskje etter fornamnet Siggá, eller frå det samiske ordet for tispe), Viertotak (klart vêr), Åstot (kjøpt rein). I Gällivare finst det òg namn som Vuobdik (skogsame) og Sitsa (frå lulesamisk sihtsa, rein med lys, brungrå pelsfarge, etymologien til ordet kjem frå tannin som er blitt nytta ved garving og farging, og finst òg i andre finskugriske språk og då for å beskriva ulike farger som udmurtisk, der adjektivet čiž tyder person med raude kinn ). Finsson og Finna (namn på to slekter som flytta til/frå Noreg frå Gällivare og med etternamn frå norsk 'finn' (eldre ord for same, same forledd som i namnet Finnmark).

Namna kan ofte tolkast som ei skildring av ein eigenskap eller hending knytt til den opphavlege beraren.

«	Dylika öknamn begagnas wäl endast, då den ifrågawarande personen icke hör det och skulle säkerligen illa upptagas, om det skedde i hans närwaro; men de bibehålla sig mycket länge, och sedan en Lapp en gång fått ett öknamn, kan han swårligen befria sig derifrån, såwida han ej råkar få ett annat, som är ännu mera utmärkande. De förekomma äfwen – eget nog – i äldre kyrkoböcker och domstolshandlingar, emedan domare och fogde för att skilja mellan personer med lika namn, wanligen frågade efter om de hade något öknamn, hwilket då af tolken uppgafs. Detta tillnamn infördes då dels af förutnämnda orsak, dels af okunnighet om det lappska ordets betydelse. Några af dessa torde wäl hafwa öfwergått till werkliga slägtnamn.	»
—Hofberg, Johan Herman Lapparnes giftermål. - [1879] - Ur Land och folk, årg. 7 :

Slektsnamn i ulike land

Ettersom samar lever i fleire ulike nasjonalstatar (Sverige, Finland, Noreg og Russland), og dei i dei nordlegaste delane tidvis har betalt skatt til fleire land, så har både stavemåte og namn blitt påverka av språket til nasjonalstatane (og språkkunna) i administrasjonen. Namn som i dag blir oppfatta som genuine samiske slektsnamn treng ikkje nødvendigvis å vera av samiskspråkleg opphav, men kan ha blitt påverka av eller reint vera ord frå dei kringliggande språka. Nokre namn kan òg tolkast ulikt avhengig av kva språk tolkinga kjem frå. Til dømes kan Marakatt, som kan komma frå finske marakatti (markatt i tydinga rask som ei snømus) eller kanskje frå det samiske fornamnet Márggat (Margit) eller vera ei forfinsking av eit skoltesamisk namn med russisk opphav (Marakoff).

Innstillinga til samiske namn

Assimileringspolitikk og fordommar har ført til at mange samar i dag ikkje har eit samisk-klingande slektsnamn. Dette forklarer historikken og slektsforskaren Johanne Marainen med at det var skamfullt å ha eit samisk etternamn før og at det derfor var enklare å byta samiske etternamna til eit anna, som eit svensk namn. Det er ikkje så lenge sidan, så seint som på 1960-talet var det framleis slik. Han gav i eit intervju døme på at det t.d. var vanskeleg at få bustad med «feil» etternamn. Mange samar hadde doble etternamn i folkeregisteret, så dei kunna ta bort det samiske slektsnamnet sitt. Det var òg mange som gifta seg med folk frå majoritetssamfunnet og blei nøydde til å gje opp det samiske etternamnet sitt.

I innleiinga til boka Samesläkter i Gällivare (2019) konstaterte Johannes Marainen at av 129 samiske slektsnamn i Gällivare sokn var berre 25 framleis i bruk. I tillegg var sju namn kome til utanfrå, eit frå Jukkasjärvi og seks frå Karesuando, der to av dei opphavleg var frå Kautokeino. Dei fleste namna slutta å brukast etter at samar blei bufaste. Nokre slektsnamn forsvann då samane (som etter lappekodisillen hadde rett til å enkelt bytta statsborgarskap) flytta til Noreg.

I Noreg fanst det ein lov, Jordsalgslova, som gjaldt heilt fram til 1965 og som stilte krav om at kjøparar av statleg mark måtte ha norsk statsborgarskap, ha norsk som morsmål og både kunna tala, skriva og lesa norsk og dessutan bruka norsk som daglegspråk. Lova påverka mange fastbuande samar i Noreg til å bytta både språk og etternamn for å kunna tileigna seg jord frå den norske staten.

Marainen tar som døme slektsnamnet Hotti som ikkje finst i Gällivare sokn meir på grunn av at denne greina blei bufast. Greina som stadig nytta namnet flytta til Karesuando. Det er ein tydeleg skilnad at samar, særleg skogsamar, som blei bufaste ikkje har igjen dei samiske etternamna sine uansett om dei fortsette med reindrift eller ikkje. At skogsamane fortsette å kombinera reindrift med mindre gardsbruk var noko dei svenske styresmaktene ikkje såg på med blide auge.

Han viser til Gabriella Nordin si avhandling Äktenskap i Sapmi (2009) at nybyggarsamane «fullständigt fjärmade sig från assimilering genom att även i fortsättningen gifta sig med samiska kvinnor. På så sätt höll man fast vid gamla seder och bruk.» I 90 % av nybyggarekteskapa i Gällivare hadde begge partane samisk herkomst.

Ifølgje ei undersøking frå Sameradioen var det vanlegaste etternamnet i manntalet til det svenske Sametinget i 2013 Andersson.

Samiske parentonymiske namn

Parallellt med offisielle namn som er oppførte i til dømes folkeregisteret blir det òg nytta såkalla parentonymiske namn når ein snakkar samisk. Dette inneber at ein person presenterer seg gjennom å oppgje eit forleldrefornamn og sitt eige fornamn. Dette kan gje lyttaren eit høve til å identifisera slekta personen kjem frå. Av og til kan ein nytta fleire generasjonar som til dømes namnet til morfar og mor til talaren, eller endå fleire generasjonar. I Sameradion sine nyheitssendingar kan ein til dømes av og til høyra same reporter presenterast med samisk parentonymikon i den samiskspråklege nyheitssendinga, men med det offisielle for- og etternamnet i dei svenskspråklege nyheitene. Ein person som til dømes heiter Anna Persson på svensk kan altså presentera seg som Bieraš Niila Mikkala Ánna på samisk (Lille-Pers Nils Mikaels Anna). Dette inneber at samisktalande samar, anten etternamnet deira er eit samisk slektsnamn eller ikkje, parallellt kan nytta samiske parentonymiske namn.

Nokre forskarar meiner at slektsnamn ikkje er eit innfødd samisk fenomen, men må ha kome utanfrå, etter påverknad frå majoritetssamfunnet. Som argument blir det lagt fram at personar med samiske slektsnamn ikkje presenterer seg på samisk med slektsnamnet, men bruker parentonymiske namn. Andre forskarar meiner at slektsnamna tyder ei heil slekt, medan dei parentonymiske namna definerer individet og familien.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Samiska efternamn» frå Wikipedia på svensk, den 31. mai 2022.