Hammersborg

Hammersborg er eit område på ei høgd i nordenden av Oslo sentrum, som voks fram som ein forstad til Christiania på 1700-talet. Forstaden vart sanert på 1920- og 1930-talet og strøket består no av bustader, kontor, institusjonar og kyrkjer. Nokre av husa frå gamle Hammersborg finst på Norsk Folkemuseum.

Høgda ligg fint til som stad for viktige bygningar, og frå midten av 1800-talet til 1920-åra vart det diskutert å byggja mellom anna rådhuset her. Styresmaktene i byen har på Hammersrborg langt på veg forspilt høvet for å utnytta ei flott høgd. Arkitekten Odd Brochmann skreiv i boka Hus i Oslo (Cappelen 1971): «Hammersborg – ein gong eit markant høgdedrag, rik for geografien i byen – klarer ein på denne tida med nidkjærhet å omgjøre til ein kollisjon av bygningar, terreng, gater og motstridende hensyn».

Geografi

Hammersborg ligg mellom Den øvre delen til Akersgata og Møllergata, avgrensa av Hospitalsgata i sør og av Rosings gate i nord. Nokon vil meina det ikkje er riktig å seia at området langs Akersveien nord til Rosings gate er Hammersborg. Det er vanleg å rekna begge sider av Akersgata til strøket. Dette er eit større område mot nord enn den opphavlege Hammersborga.

I tillegg til dei nemnde er gatene og plassane i stroket Arne Garborgs plass, Fredensborgveien, Grubbegata, Schandorffs plass og Thor Olsens gate.

Dermed ligg i aust Hausmannskvartala, i nordaust Fredensborg og i nord Gamle Aker. Hammersborg grensar i vest til området ved Munchs gate og i sør til Hospitalsgata og Regjeringskvartalet (sentrum utan eigne strøknamn).

Avstanden mellom ytterpunkta er ikkje meir enn 3-400 meter nokon veg.

Hammarborghøgda ligg nordover frå Deichmanske bibliotek og Trefoldighetskirken. Høgda er ein del av Akerryggen, høgdedraget som startar frå Akersneset der Akershus festning ligg, følgjer Akersgata, over Hammarborghøgda og vidare til Westye Egebergs gate. Ein knaus på den austlege sidan av høgda vart sprengt vekk på 1930-talet.

Krist kyrkjegard og Kristparken ligg i strøket.

Det fanst ein dam ved den ridebanen som har lege omtrent ved dagens Hammersborg torg.

Institusjonar og bygningar

Hammarborg er eit kyrkjestrøk, med Trefoldihetskirken, St. Olav katolske domkirke, Svenska Margaretakyrkan, Adventkirken Betel og Maria bebudelseskirke, som i dag vert brukt av den greskortodokse forsamling i Oslo. Like i nærleiken ligg òg den anglikanske St. Edmund's Church i Møllergata 30.

Den eldste gjenverande bygningen frå gamle Hammesborg er Fredensborgveien 1, eit trehus i éin etasje frå 1827. Fredensborgveien 5, bygde i utmurt bindingsverk i første halvdel av 1800-talet, vart freda i 2008, som eit «bygningshistorisk og kulturhistorisk viktig døme på ein by- og forstadsgard i Oslo frå første halvdel av 1800 – talet».^[1]

Deichmanske bibliotek i nyklassisk stil stod ferdig 1933, med ein loggia (søylegang) bak mot Schandorffs plass og Krist kiekegård, som var starten på eit byggetrinn som ikkje vart noko av. På Hammarborg torg ligg administrasjonsbygg for OBOS. Over Hospitalsgata ligg Y-blokka, som er ein del av Regjeringskvartalet.

Hovudkontoret til Frelsesarmeen, Bibelselskapet og Kirkens Nødhjelp ligg rundt Kommandør T. I. Øgrims plass mellom Akersgata og Munchs gate.

Historie

Forstaden – Gamle Hammarborg

Hammarborg er med som ein forstad i byplanen av 1704. I 1720 åtte slottskapellan Jens Christophersen Hammer «Pladsen Hammarborg», og ein reknar namnet Hammarborg frå han. Løkkebygningen, som låg på ein knaus litt lenger øst enn hovudhøgda, vert kalla seinare Sorgenfri. Sorgenfri hadde kornløkke, frukt- og urtehave og lysthus. Løkken hadde flott utsikt over byen. Den første feiringa i byen av 17. mai skjedde på Sorgenfri i 1824, etter forsøk frå justisministeren på å stansa arrangementet.

Frå gamle Hammarborg, ca. 1910-1920. Hammarborg torg 1 til høgre, blikkenslageren hadde adresse Øvre Hammarborggate 7.

Forstadsbusetnaden kom frå 1730-åra, og fekk i 1740-åra eit puff av at bygningar ved Hovudtonga vart reva fordi dei låg for nær Feltartillerihuset. Beboerne vart anvist byggegrunn på Hammarborg. Busetnaden var utan noka form for overordna plan og bestod av små trehus, uthus og hytter langs kroka gater, smug og plassar. Gater gjekk ut i stjerneform frå Torvet. Forstaden Hammarborg låg konsentrert omtrent mellom Åre Garborgs plass, Hospitalsgata, Møllergata og Hammarborg Torg, i nedre del av det området som i dag vert kalla Hammarborg.

Gatenamn frå gamle Hammarborg er Bjerggaden, Greingongen, Kanten, Kyrkjegardsgongen, Smedgongen, Snikkargongen, Sorgenfrigaden, Torvet og Øvre og Nedre Hammarborggate.

Ved Åkergata låg Byen sin Lader (låvar), i 1830-åra var det vel 30 bygningar, som var felles lagerbygningar for fôr. Då Trefoldighetskirken vart reist vart lada flytta litt nordaust, og der vart dei ståande til 1930-talet.

Som følgje av plassbehov på Akershus festning, og dei urolege tidene i Europa under Napoleonskrigene, vart Militærhospitalet oppført i 1807. Detta var ein lafta tømmerbygning og inngjekk seinare i Empirekvartalet, teikna av Christian H. Grosch som vart reist utover på første halvdel av 1800-talet. Frå 1826 huste det første rikshospitalet i dette landet.

Ved byutvidelsen i 1839 vart noko av Hammarborg innlemma i byen, medan det meste først vart innlemma ved byutvidelsen i 1859.^[2]

1800-talet: Kyrkjer - og planar for mykje meir

St. Olav katolske domkyrkje sett frå sør (Åkergata)

Hammarborg var diskutert som stad for kongeslott, universitetsbygningar og regjeringsbygningar fram til slottsarkitekt Linstow i 1838 la fram sin plan for det som i dag er Karl Johans gate. Linstow meinte Hammarborg var det einaste alternativ til det som vart valt. Det vart talt om «Hammarborg som eit norsk Akropolis».

I 1856 stod St. Olav katolske kyrkje ferdig. I 1849 kjøpte kommunen grunnen som høyrde til Sorgenfri for å byggja Trefoldighetskirken, som sto ferdig i 1859. Løkkebygningen vart ei tid brukt til Sorgenfri sjukehus, blant anna som koleralasarett under epidemien i 1853. Fram til cirka 1900 kjøpte kommunen mange av bygningane på Hammarborg med sikte på full sanering og ny regulering for blant anna rådhus.

Rådhus på Hammarborg var diskutert frå 1841. Første arkitektkonkurranse (vunne av Waldemar F. Lühr) vart utskriven 1876, med plassering omtrent der Deichmann ligg. Ein tenkte òg å kunna leggja regjeringsbygning, nasjonalteater og statsministerbustad på området. Planane vart lagt til side pga. store overskridelser ved bygginga av Johanneskirken. Ny arkitektkonkurranse vart kunngjord i 1897. I 1900 starta sprengning av noko av høgda for å førebu bygging. Denne gongen var det krakka i 1899 som kom i vegen for realisering.

Den leigegarden som vart oppført for arbeidarar i Møllergata på Hammarborg (ferdig 1852) i regi av det filantropiske Arbeidarbustadsselskapet var den første leigekasernen i byen (leigegard for arbeidarar).

1900-talet

Rundt 1900 var Hammarborg eit område med middels inntekt og sosial status. Ein reknar at grensa mellom det som i annan halvdel av 1800-talet vart østkant og vestkant i Oslo går på austsida av Hammarborghøgda.

Deichmanske bibliotek

Ved stortingsvala frå og med 1906 til og med 1918 gav Hammarborg namn til ein enmannskrets.

Frå slutten av 1920-talet og utover på 30-talet vart dei gamle bygningane reva for å gje plass til nye veganlegg og ny busetnad. Sorgenfri var i drift som hospital for menn med kjønnssjukdomar frå 1910 til 1922 og vart reva nokon år seinare. Margaretakyrkan var ferdig i 1925. Deichmanske bibliotek stod ferdig i 1933.

Christ kyrkjegard gjekk ut av aktiv bruk i 1924. I 1964 vart nedre del av kyrkjegarden teke ut av bruk og opparbeidt som park (Kristparken).

I 1970 var Y-EN til Regjeringskvartalet-blokk ferdig, og den dannar eit lok på Åre Garborgs plass.

Hammarborg har gjeve namn til Hammarborgtunnelen (1990) som går under Hospitalsgata og er den delen av ring 1.

Skular og ungdomsklubb

Strøket hadde eigen skule, Hammarborg skule frå 1806 til 1861. Katedralskolen fekk i 1869 bygt nye bygningar for seg til Åkergata (vest for gata). Frå Katedralskolen flytta til Ullevålsveien i 1902 vart den brukt av nye Hammarborg skule, og deretter fleire skular inntil Forsøksgymnaset i 1967 tok i bruk rektorbustaden (Åkergata 73A, der Bygningen til frelsesarmeen i dag ligg). I 1976 vart bygningen reva etter store protestar i offentleg debatt og ved kampar mellom politi og bevaringsforkjempere.

Hammarborg ungdomsklubb var Noregs første fritidslubb då den opna i ein gammal bygning i Rosings gate mot Vår Frelsers gravlund i 1953.

Kjelder

Denne artikkelen bygger på «Hammersborg» frå Wikipedia på bokmål, den 21. september 2018.

Referansar

↑ Fredensborgveien 5 i Oslo freda.
↑ Ulike kjelder gjev ulike opplysningar.

Litteratur

Oslo vert bode historie. Oslo vert bode historie. Oslo, Cappelen, 1990-1994
Oslo byleksikon
Ol Daniel Bruun: Arkitektur i Oslo. Ein vegvisar til bygningsmiljøet i byen. Oslo, Kunnskapsforlaget, 1999
Amund Helland: Topografisk-statistisk skildring over Kristiania. Kristiania, Aschehoug, 1917
Bjørn Sverre Pedersen: «Arkitekturhistoria til gata». I: Åkergata. Oslo, Tryggve Juul Møllers forlag, 1967
Henry Røsoch: På vandring i Christiania. Oslo, Cappelen, 1953

Bakgrunnsstoff

[1] Fredensborgveien 5 i Oslo freda.

[2] Ulike kjelder gjev ulike opplysningar.

[1]

[2]