Frygarar

Frygarar var eit indoeuropeisk folk i oldtida i Anatolia i dagens Tyrkia, som opphavleg kom frå sørlege Balkan. I samsvar med den greske historikaren Herodot var dei først kjent som brygarar (eller brigarar, gresk bρύγοι eller bρίγες), som vart endra til frygarar etter at dei endeleg utvandra til Anatolia (Vesleasia) via Hellespont (Dardanellane).

Menn i frygisk drakt, terrakottaskulptur frå 300-100-talet f.Kr (Louvre)

Frå ei byrjing som stammefolk i landsbyar oppstod staten Frygia (gresk: Φρυγία, latin: Phrygia) på 700-talet fvt. med hovudstad i Gordion, rundt 70–80 km sørvest av dagens hovudstad Ankara i Tyrkia. I løpet av denne perioden utvida frygarane riket sitt austover og og inn i kongedømet Urartu, etterkomarane av hurrittarar, ein tidlegare rival av hettittane. Deretter vart det frygiske kongedømet ein gong rundt 690 fvt. invadert av kimmeriarar, eit indoeuropeisk ryttarfolk som i samsvar med Herodot kom frå området nord for Kaukasus, som herja og øydela Gordion. Deretter vart landet kortvarig erobra av nabolandet Lydia før det vart overteke av det persiske riket ved Kyros den store og riket til Aleksander den store og hans hellenistiske etterfølgjarar. Det vart til sist overteke av Attaliddynastiet i Pergamon før det til sist vart ein del av Romarriket. Den siste dokumentert nemninga av språket frygisk var på 400-talet evt. og det var truleg gått heilt ut av bruk før 600-talet evt.

Kultur

Kybele, den store mora, Nikaea i Bithynia

Det var den «Store Mora», gudinna Kybele (som grekarane og romarane kjende henne) som opphavleg vart dyrka i fjella i Frygia der ho var kjent som «Fjellmoderen» (sjå òg artikkel Modergudinne). I Kybeles frygiske form bar ho ein lang kjole med belte, ein polos (høg, sylindrisk hårfrisyre) og eit slør som dekte heile kroppen. Den seinare versjonen av Kybele vart etablert av ein elev av Feidias, skulptøren Agorakritos, og vart det biletet som i hovudsak vart nytta av den aukande gruppa av tilhengarar av Kybele, både i verda rundt Egearhavet og i Roma. Det viser humaniteten hennar samstundes som ho er opphøga, handa hennar kviler på ei sitjande løve og den andre handa held ein tympanon, ei pauke, det vil seie ei rund rammetromme.

Frygarane dyrka òg guden Sabazios, ein himmel- og fadergud som vart avbilda sitjande på hesteryggen. Sjølv om grekarane identifiserte han med Zevs, var alle framstillingar av han, sjølv i romersk tid, vist sitjande på ein hest. Konfliktane hans med den stadeigne modergudinna viss skapningar var måneoksen og segna om denne, kan bli forstått ved den måten som at hesten til Sabazios plasserer den eine hoven på hovudet til oksen, slik som det kan vorte studert på ein romersk relieff ved Museum of Fine Arts i Boston.

Frygiske kostyme

Frygia utvikla ein avansert bronsealdarkultur. Dei tidlegaste tradisjonane for gresk musikk er avleidd frå Frygia, overført via greske koloniar i Anatolia, og inkluderte frygisk skala, noko som er rekna som krigsliknande skala i den greske musikken i antikken. Frygiske Midas, kongen som gjorde til gull alt han rørde, vart i samsvar med den populære myta opplært i musikk av sjølvaste Orfeus. Ei anna musikalsk nyvinning som kom frå Frygia var aulos, eit treblåseinstrument med to røyr. Marsyas, satyren som etter sigande først gjorde musikkinstrumentet ved å nytte holte hjortetakkar, var ein frygisk tilhengar av Kybele. Han konkurrerte uklokt i musikk med den olympiske guden Apollon og tapte til sist. Apollon flådde deretter Marsyas levande og hengde provoserande skinnet hans opp på Kybeles eige heilage tre, ei furu.

Medan ein del forskarar reknar frygarane som ein del av ein større trakisk-frygisk-gruppe, har andre lingvistar avvist denne hypotesen etter som trakisk (og såleis dakisk-trakisk) synst å tilhøyre kentumspråk, den greina av dei indoeuropeiske språk som vart skilt ut ved delinga med satemspråka. Gruppa omfattar germansk, keltisk, hellensk (gresk), italiske og tokariske språk. Av alle dei indoeuropeiske språka synest det som om frykisk har størst likskapar med gresk, noko som tyder på at dei to språka tilhøyrde den same dialektiske undergruppa av tidleg indoeuropeisk. Sjølv om frygarane nytta seg av fønikisk alfabet har berre nokre få dusin inskripsjonar på frygisk vorte funne, hovudsakleg på gravskrifter, og mykje om det som er trudd å vere kjent om Frygia er såleis annanhands informasjon frå greske kjelder.

Frygia heldt ein fråskild kulturell identitet. Klassisk gresk ikonografi identifiserte trojanske Paris som ein ikkje-grekar ved den frygiske hua, noko som òg vart båra av den persiske ljos- og frelsarguden Mithra, som vart vidareutvikla av romarane i Mithras-kulten. Dette hovudplagget, frygisk hue, har overlevt i moderne biletbruk som «fridomshua» til amerikanske og franske revolusjonære på slutten av 1700-talet.

Mytisk fortid

Kart over Anatolia

Del av (rundt 70 prosent) av ein frygisk inskripsjon.

Namnet på den tidlegaste kjende mytiske kongen var Nannakos (eller Annakos). Denne kongen budde ved Ikoniom, romersk Iconium, dagens namn Konya, den mest austlege byen til kongedømet Frygia på denne tida; og etter han døydde ved den legendariske høge alderen av 300 år, vart landa oversvømd under ein stor flaum, som vart starta ved eit gammalt orakel. Den neste kongen som er nemnt i antikke kjelder vart kalla for Manis eller Masdes. I samsvar med Plutark, vart store dådar og føretak etter han kalla for «maniske» i Frygia. Deretter synest det som om kongedømet Frygia i greske kjelder (som er hovudkjelda) vart meir fragmentert blant ulike kongar. Ein av desse kongane var Tantalos (som kanskje var det historiske utgangspunktet for ein figur av same namn, Tantalos, i gresk mytologi) som styrte over den nordvestlege delen av Frygia ved fjellet Sipylos. Tantalos vart straffa i evig tid i Tartaros, ein del av Hades, for at han drap sonen sin Pelops og vanheilag ofra han til gudane, ein referanse til opphevinga av menneskeofring. Tantalos vart òg falskt skulda for å stele frå lotteria han sjølv hadde oppfunne. I den mytiske tidsalderen før den trojanske krigen, i løpet av ein mellomperiode, vart den frygiske bonden Gordios eller Gordias konge som oppfylling av ein orakelspådom. Dei kongelause frygarane hadde vendt seg til orakelet i Sabazios i Telmessos i Lykia for å få råd, den gongen ein del av Frygia, seinare ein del av Galatia. Dei vart beordra av orakelet til å respektere som kongen deira den første mannen som rei opp til templa til guden i ei vogn. Denne mannen var bonden Gordias som då tileigna oksekjerra til tempelet, og knytte han fast med ein knute, den såkalla gordiske knuten. Gordias grunnla ein ny hovudstad ved Gordion (som knuten fekk namn etter) i den vestlege delen av Anatolia, og som låg ved den gamle handelsvegen som gjekk gjennom hjartet av Anatolia og som sidan vart «kongevegen» til Dareios I av Persia frå Pessinus til Ankara, og som ikkje låg langt frå elva Sakarya.

Seinare mytiske kongar av Frygia vart alternativt namngjeven Gordias og Midas. Mytane som omgav den første Midas, det var minst sju av dei til saman, knytte han til ei mytologisk forteljing om den frygiske helten Attis. Denne uklare Midas-figuren budde i Pessinus og freista å gifte dottera si til den ungen Attis til trass for motstanden til mora hans Kybele og elskarane hans, denandrogyne Agdistis, rekna som ein guddom av frygarane og som ein daimon av grekarane. Då Agdistis og/eller Kybele dukka opp, kasta dei galskapen på alle som deltok på bryllaupsfesten. Midas skal ha omkome i det påfølgjande kaoset.

Den berømte kong Midas var son av den gode kongen Gordias nemnt ovanfor. Han er assosiert med Silenos og andre satyrar, og ikkje minst med guden Dionysos som løna han med ynsket (og forbanninga) om at alt han tok på skulle bli til gull. Det blir fortalt at Midas kom frå Trakia, følgt av ei gruppe av folket sitt, og hadde reist til Anatolia for å vaske bort forbanninga av «gullrøring» i elva Paktolos (dagens tyrkiske Sart Çayı). Etter å ha vaska bort gullet i sanden i elva, vart Midas adoptert av den barnlause Gordias og teke under vernet til gudinna Kybele.

Paris søkjer vern ved altret, omgjeve av Hektor og Kassandra. Etruskisk bronserelieff frå 200-talet fvt. (Louvre).

I samsvar med Homer sin Iliaden var frygarane allierte av Troja under den trojanske krigen. Frygia i Iliaden synest å vere lokalisert i området ved innsjøen Askanios (dagens tyrkiske İzniksjøen) og ved den nordlege delen av elva Sakarya, og var såleis langt meir avgrensa i omfang enn Frygia i klassisk tid. Iliaden har òg ein rest av eit minne om den trojanske kongen Priam som i ungdomen sin kom for å hjelpe frygarane i krigen deira mot amasonene. I løpet av denne episoden, som skjer ein generasjon før trojakrigen, er det sagt at frygarane vart leia av «Otreos og gudlike Mygdon». Begge synest å vere knapt meir enn eponym: det var ein stad namngjeve Otreos ved innsjøen Askanios i nærleiken av den seinare hellenistiske byen Nikaea, og namnet Mygdon er openlys eit eponym for Mygdonia, eit folk som ifølgje Strabon levde i nordvestlege Anatolia og som ved ei tid synst å ha vorte oppfatta som ulike frå frygarane.

Under trojakrigen vart det sendt frygiske krigarar for å støtte Troja, leia av Askanios og Forkys, sønene av Aretaon. Ein frygisk helt som slåst i trojakrigen var Asios, son av Dymas og bror av Hekabe, dronning av Troja og mor til helten Hektor. Quintus Smyrnaeus nemner ein annan frygisk prins, Koroibos, son av Mygdon, som kjempa og døydde ved Troja; han hadde søkt etter handa til den trojanske prinsessa Kassandra for giftarmål. Kong Priams hustru Hekabe er vanlegvis trudd å ha vore av frygisk fødsel som ei dotter av nemnde kong Dymas.

Den frygiske Sibylle (som er meir ein gresk tittel enn eit personnamn) var prestinne av det apollonianske orakel i Frygia.

I samsvar med den greske historikaren Herodot, hadde den egyptiske faraoen Psametikus II to born som vart oppfostra avsondra med føremålet å finne det opphavlege språket som var før alle andre språk. Borna vart rapportert å ha ytra «bekos», noko som er frygisk for «brød», og av den grunnen kunne farao slå fast at frygarane var ein nasjon som var eldre enn den egyptiske.

Den jødisk-romersk historikar Josefus hevda at frygarane var grunnlagt av den bibelske figuren Togarmah, sonesonen til Jafet og son av Gomar: «og Thrugramma av turgrammarar, som, slik grekarane vedtok, var kalla for frygarar.» Josefus viser til ei ukjend gresk kjelde og det er uklart om det er noko meir i dette enn at Togarmah som namn liknar på Thrugramma.

Frygarane og Frygia blir nemnt eit par gonger i Det nye testamentet, altså ei seinare kjelde som hovudsakleg referer til frygisk som eit framandt språk: I Apostelgjerningane 2:9: «'Men er dei ikkje galilearar, alle desse som talar? Korleis går det så til at vi alle høyrer dei tala på vårt eige morsmål?' 'Vi er partarar og medarar og elamittar, folk som bur i Mesopotamia, Judea og Kappadokia, i Pontos og Asia, Frygia og Pamfylia, i Egypt og i områda ved Kyréne i Libya, vi er innflyttarar frå Roma, jødar og proselyttar, kretarar og arabarar – og vi høyrer dei tala om Guds storverk på våre eigne tungemål!'» Og om apostelen Paulus står det at «Sidan fór dei gjennom det frygiske og galatiske området, for Den heilage ande hindra dei i å forkynna Ordet i Asia.» i Apostelgjerningane 16:6.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Frygere» frå Wikipedia på bokmål, den 23. august 2012.
  • Wikipedia på bokmål oppgav desse kjeldene: