Heron av Alexandria

Heron av Alexandria (gresk Ήρων ο Αλεξανδρεύς), kjend som Mekanikus, var ein matematikarar og ingeniør som levde i Alexandria i antikken.

Heron av Alexandria
Fødd	Ἥρων ca. 10 Alexandria
Død	ca. 75 Alexandria
Nasjonalitet	Aegyptus
Område	geometri, mekanikk, ingeniørvitskap, optikk, matematikk, geodesi
Yrke	matematikar, fysikar, mechanical automaton engineer, ingeniør, oppfinnar

Liv og virke

Eolipile (Heronkule).

Rekonstruksjon av det vinddrivne orgelet til Heron.

Det er noko usikkert kva tid Heron levde, men truleg var det etter Arkimedes og før Pappos, så det må ha vore i tidsbolken 200 fvt. til år 300. Skriftene hans kan tyda på at han levde i det 1. hundreåret. Det han skreiv om måneformørkinga den 23. mars 62 tyder på at Heron sjølv observerte henne. I verket Dioptra nytta han ei måneformørking til å rekna ut avstanden mellom Roma og Alexandria. Ut frå at han skreiv at det vart mørkt i Alexandria i den 5. nattetimen, tyder på at det var måneformørkinga i år 62 han hadde observert.

Heron underviste ved Alexandria Museion, som hadde eit overmåteleg turvande bibliotek, kjent som Biblioteket i Alexandria. Fragment av arbeidet hans, truleg førelesningsnotat, syner at han arbeidde med mange ulike emne innan matematikk, optikk og mekanikk. Han er kjend for å ha laga automatiske, og delvis programmerbare, innretningar og for at han arbeidde med å henta energi frå vatn, vind og varme. Nokre av dei mest kjende oppfinningane er Eolipile (Heronkula) og Heronsbrunnen.

Matematikaren er òg kjend for Heronmetoden for å finna kvadratrøter og for Herons formel for å finna arealet av ein trekant ut frå kjennskap til lengdene av dei tre sidene, utan å kjenna vinklane mellom sidene. I ein serie med bøker, kalla «Metrika», prova han Heronformelen. Herons trekant er oppkalla etter han.

I boka Dioptra handsama Heron landmåling og skildra eit instrument, kalla «dioptra», som langt på veg svara til ein landmålarkikkert. For å måla lengre vegstrekningar nytta han eit odometer (kilometerhjul). For å måla avstandar til havs nytta han astronomiske metodar, som måneformørkingar. I boka Automata forklarte han han tilverking og bruk av dei ulike instrumenta sine. Til dømes er «automata» nummer 73 ein automatisk dampdriven tempeldøropnar, driven av ein eld på eit altar som stod framom eit tempel. Han utvikla maskiner for å generera musikk, eit automatisert teater med spesialeffektar, og så bortetter.

I boka Pneumatika skildra han ein automat for «heilag vatn», som fungerte ved at ei treskive låg og flaut i eit kar med «heilag vatn». Når ein truande la ein mynt på treskiva vart vekta av mynten nytta til å pumpa vatn gjennom eit metallrøyr, slik at gjevaren fekk ein skvett «heilag vatn» som takk for gåva.

Eolipile (Heronkula) var ei kule fylt med vatn som vart koka på ein eld under kula, slik at det strøymde damp ut or dyser på sida av kula og fekk ho til å rotera. Dette var ein dampdriven reaksjonsmotor og den fyrste kjende varmekraftmaskina i historia. Sjølv om ho truleg berre vart sett på som ein kurositet i samtida kan ho i ettertid sjåast på som eit steg på utviklinga mot dampturbinen. Men alt lenge før Heron skal egyptiske prestar i faraoane si teneste ha nytta dampsylindrar til å opna store tempeldører, men ingen dokument som provar dette har overlevd. Om dette stemmer ligg opphavet til dampmaskina i det gamle Egypt.

I verket Belopoeika var han oppteken med utvikling av våpenteknologi. I Cheirobalistra beskreiv han ein katapult som kunne skyta ut fleire pilar samstundes. Dette våpenet kan sjåast på som ein tidleg versjon av eit maskingevær. Uheldigvis har dette verket gått tapt.

Det kan vera underleg at Eolipile ikkje vart vidareutvikla til ei funksjonell dampmaskin/dampturbin. Likeeins kan ein undra seg over kvifor ingen såg nytteverdien i og vidareutvikla i det minste nokre av dei mange måleinstrumenta og automatiserte maskinane hans. Om det hadde skjedd ville kanskje ein tekniske sivilisasjon ha utvikla seg eit og eit halvt tusenår tidlegare.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Heron von Alexandria» frå Wikipedia på tysk, den 23. april 2008.

Bakgrunnsstoff

• Heron of Alexandria, The MacTutor history of mathematics archive, School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews, Scotland. (vitja 23/4-2008)