Bergart

Bergart er eit geologisk uttrykk som vert nytta til å klassifisere forskjellige typar stein på same måte som art vert nytta i biologien. Læra om bergartane vert kalla petrologi, som omfattar dei bergartdannande prosessane i og på overflata av jorda, men mest klassifiseringa av bergartane ut frå strukturen og kva for mineral dei er bygd opp av.

Fjellsida nær Orosí i Costa Rica.

Bergarter er danna av mineral og material frå eldre forvitra bergarter, og er kjemisk samansett. Men òg kalkrike rester frå dyr (kalkstein og marmor) kan inngå i ein bergart. Det er måten bergarten er vorte danna på og samansetjinga av minerala som gjev bergartane forskjellige eigenskapar.

Det vert skild mellom tre hovudgrupper av bergarter, ut frå korleis dei har vorte danna.

Magmatiske bergartar

• Magmatiske bergartar er bergartar som har vorte danna ved at magma frå det indre av jorda har størkna. Dette kan skje på jordoverflata i samband med vulkanisme. Slike bergarter er størkna (avkjølt) hurtig og vert kalla dagbergartar. Dei som størknar på veg opp til overflata vert kalla gangbergartar. Bergartane kan òg dannast ved at magma størknar ned i jordskorpa. Som i kanalen til ein vulkan. Desse vert kalla djupbergartar.

Sedimentære bergartar

• Sedimentære bergartar er bergartar som har vorte danna ved avsetning (sedimentering) av mineral og gamle bergartsfragmentar. Dette skjer for det meste på botn av vatn (havbotn), men avsetninga kan òg ha skjedd ved vind.

Metamorfe bergartar

• Metamorfe bergartar er ei omdanna bergart. Omdanninga (metamorfosen) skjer når ein bergart (eller fleire) vert utsett for høgt trykk og temperatur, slik at han smeltar. Bergarten vil då bli omstrukturert og minerala vil verte heilt eller delvis omkrystallisert. Ein metamorf bergart er danna frå magmatiske- eller sedimentære bergarter, eller frå ei blanding av begge.

Vanlege bergartar

Namn	Kategori (etter danning)	Hovudmineral	Eigenskapar	Bruksområde
Granitt	Magmatisk	Feltspat, kvarts, biotitt	Hard, slitesterk	Bygnings- og prydstein
Syenitt	Magmatisk	Feltspat, biotitt,	Hard, slitesterk	Bygnings- og prydstein
Gabbro	Magmatisk	Feltspat, mørke minral	Hard, seig	Pukk, vegdekke
Basalt	Magmatisk	Feltspat, pyroksen	Hard, seig	Pukk, vegdekke
Leirstein	Sedimentær	Illitt, kloritt	Mjuk, kan svelle i vatn	Råstoff for sement
Sandstein	Sedimentær	Kvarts	Porøs	Bygningsstein
Konglomerat	Sedimentær	Forskjellig	-	Prydstein, bygningsstein
Kalkstein	Sedimentær	Kalsitt (kalkspat)	Hard, finkorna	Bygningsstein, råstoff for sement m.m
Leirskifer	Metamorf	Kvarts, glimmer	Skifrig	Taktekking, heller
Kvartsitt	Metamorf	Kvarts	Særs hard	Silisiumråstoff, vegdekke
Marmor	Metamorf	Kalsitt (kalkspat)	Tydeleg krystallin, gjennomskinnelig	Bygnings- og prydstein, filler
Kleberstein	Metamorf	Talk, kloritt, magnesitt	Mjuk, massiv	Pryd- og bygningstein
Gneis	Metamorf	Kvarts, feltspat, glimmer	Massiv til skifrig	Bygningsstein, pukk
Amfibolitt	Metamorf	Plagioklas, hornblende	Massiv til skifrig	Fyllmasse, pukk

Bakgrunnsstoff

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Bergart

• Geologisk studiesamling om mineral, bergarter, fossil osv.
• Kva er ein bergart?
• Geologisk museum si liste over bergartar i Norge
• Bli kjent med bergarter, skrive for skuleelevar

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Bergart» frå Wikipedia på bokmål, den 30. juni 2008.