Ikat

Ikat ('bind' på indonesiske språk) er ein stoffargeteknikk frå Indonesia der ein fargar trådar før veving med reservefarging for å oppnå eit ønska mønster.

Gravferdsklede i ikat frå torajafolk frå Indonesia.

Dobbel-ikat frå Sulu på Filippinane laga av fiberet abacá (bananbladstilk).

I ikat gjer ein reservefarging ved at individuelle trådar eller trådsamlingar blir bundne med eit tett dekke. Deretter fargar ein dei. Bindingane kan så endrast og ein kan farga trådane igjen med ein annan farge. Denne prosessen kan gjentakast fleire gonger for å oppnå innvikla, fleirfarga mønster i det ferdige stoffet. Når farginga er ferdig tek ein av alle dekkebindingane og trådane blir vovne til klede. I andre reservefargingsmetodar, som batikk, utfører ein reservefarginga på ferdig vove stoff, medan med ikat utfører ein henne på trådane før dei blir vovne. Ettersom fargane blir lagde på trådane og ikkje det ferdige tøyet, er begge sider av ikat-stoff mønstra.

Ung kvinne frå Kambera på Sumba, iført eit ikat-plagg og med renninga til eit klede bunde og klart for farging, 1931

Eit viktig kjenneteikn med ikat er ei viss uklarheit i mønsteret. Denne stammar frå kor vanskeleg det er å setja opp trådane i veven slik at stoffet får eit perfekt mønster etter vevinga. Ein kan få mønsteret skarpare ved å bruka finare tråd eller ved at stoffet blir laga av særs dyktige vevarar. Ikat med lite uklarheit, fleire fargar og kompliserte mønster er vanskelege å laga og dermed meir kostbare. På den andre sida er uklarheita eit typisk kjenneteikn ved ikat som tekstilsamlarar set pris på.

Ikat blir laga i fleire tradisjonelle tekstilsenter i verda, frå India til Sentral-Asia, Søraust-Asia, Japan (der det blir kalla kasuri), Afrika og Latin-Amerika. Dobbelikat — der både renninga og innslaget blir farga før veving — er nokså sjeldne, ettersom dei krev intensiv og kunnig innsats for å lagast.

Ordsoge

Ikat er eit indonesisk ord, som etter kontekst kan vera ulike substantiv: tau, tråd, knute eller knytte, det ferdige ikat-stoffet, eller verbet 'å binda'. Omgrepet ikatan er eit substantiv for band. Ordet har ei direkte etymologisk tilknyting til kognatar i ulike indonesiske språk frå Sumatra, Borneo, Java, Bali, Sulawesi, Sumba, Flores og Timor.

Historie

Banton gravferdsklede, det eldste dømet som finst på rennings-ikat i Søraust-Asia, ved det filippinske nasjonalmuseet. Kledet blei funne i den heilage Ipot-hola i Romblon.

Omgrepet «ikat» har indonesisk og malayisk opphav, og blei innført til det vestlege tekstilvokabularet tidleg på 1900-talet, då nederlandske forskarar byrja utforska dei rike tekstiletradisjonane frå Nederlandsk Auastindia (dagens Indonesia).

Nokre delar av Asia har sterke ikat-tradisjonar som peiker på moglege opphav, anten i Maritime Søraust-Asia, Det indisk subkontinentet eller Sentral-Asia. Det er også mogleg at det kan ha utvikla seg sjølvstendig på fleire ulike stader.

Blant uigurar blir stoffet kalla atlas (IPA [ɛtlɛs]) og berre brukt til kvinneklede. Historiske nedteikningar tyder på at det fanst 27 typar atlas då uigurane var under Qing-styre. No er det berre fire typar uigur-atlas att: qara-atlas, ein svart ikat brukt til klede for eldre kvinner, khoja'e-atlas, ein blå, gul eller lilla ikat brukt av gifte kvinne, qizil-atlas, ein raud ikat brukt av jenter; og Yarkent-atlas, ein kongeleg eller khan-atlas.

Yarkent-atlas har fleire ulike stilar. Under Yarkent-khanatet (1514–1705) fanst det ti ulike stilar av Yarkent-atlas.

Typar

Ikat-veving i Yazd i Iran

Detalj av ein klassisk gujaratisk patola av dobbel ikat frå tidleg 1800-tal. LACMA textile collections.

I rennings-ikat er det berre trådane i renninga som blir farga etter ikat-teknikken. Innslag-trådane blir berre farga i ein farge. Ikat-mønsteret er tydeleg i renningstrådane på veven allereie før ein har vove inn innslaget. Rennings-ikat blir mellom anna laga i Indonesia; særleg på Kalimantan, Sulawesi og Sumatra av høvesvis dayakar, torajanar og batakar.

I innslag-ikat er det innslag-trådane som er farga med ikat-mønsteret. Her blir berre mønsteret etterkvart som ein vever. Innslags-ikat er mykje meir omstendeleg å veva enn rennings-ikat, ettersom innslagstråaden må justerast nøye etter kvar skyttelomgang for å halda designet skarpt og klart.

Dobbel ikat er ein teknikk der både renning og innslag blir farga før veving. Det er sjølvsagt det vanskelegaste og mest kompliserte å laga, og det dyraste kledet. Dobbel ikat blir berre laga i tre land: India, Japan og Indonesia. Den doble ikaten laga i Patan i Gujarat i India er den mest kompliserte. Han blir kalla «patola», og er laga med fint silkegarn og mange fargar. Kledet kan vera mønstra med eit lite motiv som blir gjentatt mange gonger på ein seks meter lang sari. Nokre gangar dannar patan-dobbelikat eit enkelt bilete, utan gjentakingar over lengda. Det vil seia at kvart lite designelement i kvar farge blir individuelt bunde i renning- og innslettgarn. Dette er ein ekstraordinær prestasjon innan tekstilkunsten. Desse tekstila har vore mykje ettertrakta gjennom tidene. Det nederlandske austindiakompaniet kjøpslo med dei for eksklusive krydderhandelsrettar med sultanata i Indonesia. Den doble ikaten som blir voven i den vesle landsbyen Bali Aga i Tenganan på Aust-Bali viser påverknaden til desse høgt verdsette tekstila. Nokre av dobbel ikat-motiva frå Tenganan er tekne direkte frå patola-tradisjonen. I India blir dobbel ikat også voven i Puttapaka i Nalgonda-distriktet, og klede derfrå blir kalles Puttapaka-sari. I Japan blir dobbel ikat voven på Okinawa-øyane. Det blir kledet kalla tate-yoko gasuri.

Pasapali-ikat er ein indisk ikat-sari laga i Odisha. Ordet «pasapalli» kjem frå pasa, som tyder brettspel med fire klare delar (mykje som ludo). Pasapali-klede, som blir laga med same teknikk som Sambalpuri-Ikat, har alltid ei eller anna form for rutemønster av denne typen.

Utbreiing

Gut med ein ikatfrakk i Samarkand på 1800-talet.

Ikat-abr av silke og bomull frå midten av 1800-talet i Usbekistan. Frå Smithsonian-samlingane.

Ung kvinne i høglande i Guatemala med ikat-klede

Ikat er ein resistfargeteknikk som finst i mange kulturar i verda. Han er likevel mest utbreidd i Indonesia, India og Japan. I Sør-Amerika, Mellom- og Nord-Amerika er ikat framleis vanleg i Argentina, Bolivia, Ecuador, Guatemala og Mexico.

På 1800-talet var silkeveg-oasane Bukhara, Samarkand, Hotan og Kashgar (i noverande Usbekistan og Xinjiang i Sentral-Asia) kjende for sine fine silke-ikatar frå usbekisk og uigurisk tradisjon.

India, Japan, Indonesia og mange andre land i Søraust-Asia, som Kambodsja, Myanmar, Filippinane og Thailand har vevekulturar med lange tradisjonar for ikatmaking.

Ein finn framleis dobbel-ikat-tekstilar i India, Japan og Indonesia. I Indonesia blir det laga ikat-tekstil på alle øyane frå Sumatra i vest til Timor i aust og Kalimantan og Sulawesi i nord. Ikat finst også i Iran, der det persiske namnet er daraee. Daraee tyder 'rikdom', og ikatklede er ofte del av medgifta til ei brud i bryllaupsseremoniar.

Dobbel ikat

Dobbel ikat blir laga ved å farga både renning- og innslagstrådane før veving. Nokre kjelder bruker nemninga dobnel ikat berre når renning og innslag dannar felles, identiske mønster saman. Om dei ikkje gjer det, blir stoffet kalla samansett ikat.

Denne veveteknikken krev stor ferdigheit for å oppnå presise mønster, og er rekna som den fremsta forma ikat. Han krev også mykje tid og arbeid, og er også den mest kostbare forma. Det finst både indiske og indonesiske døme på særs presis dobbel ikat. I India set ein særleg pris på dobbel ikat i silke, kjende som patola (eintal patolu). Desse kjem frå Khambat i Gujarat. Under kolonitida brukte nederlandske handelsfolk patola som prestisjerike handelsklede på høgda av krydderhandelen.

Frå Indonesia er dobbel ikat berre blitt laga i landsbyen Bali Aga i Tenganan på Bali. Desse kleda er kjende som geringsing, og har viktig åndeleg tyding. Dei blir framleis brukt Tenganan til særskilde seremoniar. Utanfor Tenganan er geringsing skatta ettersom klede blir tillagt magisk kraft.

I Japan blir det laga dobbel ikat på Okinawa-øyane som blir kalla tate-yoko gasuri.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Ikat» frå Wikipedia på engelsk, den 18. oktober 2022.

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Ikat