Guatemala

Republikken Guatemala er eit land i Mellom-Amerika og grensar til Belize, El Salvador, Honduras og Mexico. Landet grensar i tillegg til Stillehavet i vest og det karibiske havet i aust.

República de Guatemala (norsk: Guatemala, guatamalansk)
Flagg Riksvåpen
Nasjonalsong	«Guatemala Feliz»
Motto	Ukjent
Offisielle språk	Spansk
Hovudstad	Guatemala by
Styresett President	Republikk Bernardo Arévalo
Flatevidd  – Totalt  – Andel vatn	108 889 km² (106.) 0,4 %
Folketal  – Estimert (2017)  – Tettleik	15 460 732 (70.) 142 /km² (60.)
Sjølvstende Frå Spania	15. september 1821
Nasjonaldag	15. september
BNP  – Totalt (2015)  – Per innbyggjar	126 000 mill. USD (78.) 8 300 USD (121.)
Valuta	Quetzal
Tidssone	UTC -6
Telefonkode	+502
Toppnivådomene	.gt

Kart over Guatemala

Hovudstaden i landet er Guatemala de la Asunción, òg kjent som Guatemala by. Guatemala vart uavhengig frå Spania i 1821, og vart ein del av Mexico. Etter eige sjølvstende vart landet styrt av ei rekkje diktatorar som var støtta økonomisk av United Fruit Company. På 1900-talet var det ein 36 år lang borgarkrig i Guatemala. I etterkant av krigen har Guatemala opplevd økonomisk vekst og politisk stabilitet, og gjennomførte demokratiske val i 2011.

Namn

Namnet «Guatemala» kjem frå nahuatlordet Cuauhtēmallān, 'stad med mange tre', som anten er avleidd frå k'iche'-mayaordet for 'mange tre' eller kanskje meir spesifikt for cuate/cuatli-treet Eysenhardtia. Dette var eit namn gjeve av soldatar frå Tlaxcala som følgde Pedro de Alvarado under den spanske erobringa av området.

Geografi

Bortsett frå kystområdet, består Guatemala for det meste av fjell. Mange av dei største byane, som hovudstaden Guatemala by, Quetzaltenango og Huehuetenango ligg i sør og i høgda, medan det er færre byar i det meir tropiske området i nord. Det høgaste fjellet er Tajumulco, som måler 4 211 meter over havet.

Guatemala har også mange små og store innsjøar, som Lago de Izabal og Lago de Atitlán.

Guatemala er ein eksportør av kaffi, sukker og banan og har også naturressursar av petroleum, nikkel, fisk og vasskraft.

Klima

Dei høgareliggande områda i landet har langt friskare forhold enn dei lågareliggande og lumre områda i vest. Mange område i Sierrafjella her ligg på rundt 1500 meter, som Guatemala by, der nattetemperaturane vanlegvis går under 15 °C om vinteren, og ofte under 18 °C sjølv på sommaren. Ettermiddagen har fine temperaturar året rundt, men det er for det meste skya frå mai til oktober, då det kjem ein god del regn kvar ettermiddag. Sommarregnet er lettast i dei sentrale områda av Sierrafjella, men ein kan få store nedbørsmengder i fjellsidene, særleg på nordsida av Sierra de los Cuchumatanes, og på sørsida av dei vulkanske fjella. Den lågareliggande regnskogen i Petén er lummer året rundt, bortsett frå sjøbrisen på kysten og eit par omgangar med kjøligare luft om vinteren som kan gje regn så langt sør som til det høgare området nær Coban.

Folkesetnad

Folketalutviklinga i Guatemala (1950–2010)

Innbyggjarpyramide i 2020.

I år 1900 hadde Guatemala ein folkesetnad på 885 000. På 1900-talet har landet vist ein særs raskt vekst. I 2021 var det estimerte folketalet 17,6 millionar.

Etter CIA World Fact book er 59 % av folkesetnaden i Guatemala mestisar, det vil seie av både spansk og urdolksopphav. Europeisk opphav har ein liten del (>1 %), hovudsakleg av spansk, men òg av italiensk, tysk, britisk og skandinavisk opphav. Urfolksgrupper i landet er mellom anna k'iche' 9,1 %, kaqchikel 8,4 %, mam 7,9 % og q'eqchi 6,3 %. 8,6 % av folkesetnaden vert rubrisert som «andre mayafolk» og 0,4 % som innfødd ikkje-maya, slik at urfolksdelen av folkesetnaden samla utgjer 40,5 % av den totale folkemengda.

Gjennomsnittsalderen i Guatemala er 19,4 år, 18,9 for menn og 20 år for kvinner. Dette er den lågaste gjennomsnittsalderen for noko land på den vestlege halvkula og kan samanliknast med dei fleste land i Sentral-Afrika og Afghanistan.

Historie

Førkolumbisk tid

Dei første busetjingane i Guatemala går minst tilbake til 12000 f.Kr. Det finst spor etter folk frå så langt tilbake som 18000 f.Kr., slik som restar av spydspissar. Den første folkesetnaden var jegerar og sankarar, men ved stillehavskysten er det funn som viser at dyrking av mais utvikla seg rundt 3500 f.Kr. Stadar for meir permanente busetjingar har vore daterte attende til 6500 f.Kr.

Arkeologar deler historia til den førkolumbiske perioden i Mesoamerika inn i den før-klassiske perioden (2000 f.Kr. til 250 e.Kr.), den klassiske perioden (250 til 900 e.Kr.) og i den kalistiske frå 900 til 1500 e.Kr.

Den før-klassiske perioden har tradisjonelt vorte sett som ein formativ periode, der folkesetnaden bestod av bønder som budde i små landsbyar. Denne oppfatninga har vorte utfordra av nyare oppdagingar av meir monumental arkitektur frå denne perioden, slik som eit alter i La Blanca i San Marcos-regionen, frå ca. 1000 f.Kr., dei seremonielle stadane ved Miraflores og El Naranjo frå 801 f.Kr. og Nakbé, Xulnal, El Tintal, Wakná og El Mirador. El Mirador ser ut til å ha vore ein stor by, kanskje med 100 000 innbyggjarar. Pyramidane El Tigrar og Monos hadde kvar eit volum på meir enn 250 000 kubikkmeter. Mirador hadde òg ein høg grad av politisk organisering, og vert nemnd som Kan-kongedømmet i gamle tekstar. Det var 26 byar, alle forbunde med vegar, nokre av dei fleire kilometer lange, som kan observerast frå lufta som klart ulike frå jungelen.

Mayaruinar i Tikal.

Den klassiske perioden fell saman med mayasivilisasjonen, og det finst ei rekkje stadar i Guatemala frå denne tida. Den største finst i Petén. Denne perioden vert karakterisert av sterk byggeaktivitet, politisk uavhengige bystatar og kontakt med andre mesoamerikanske sivilisasjonar.

Denne perioden varte til rundt år 900, då mayaene forlét mange av byane sine i låglandet og mange døydde som ei følgje av tørke og matmangel.

Mayasivilisasjonen deler mange trekk med de andre mesoamerikanske sivilisasjonane, noko som i høg grad kjem av kontakt og kulturell diffusjon. Framsteg slik som med skriftspråk, epigrapfi og mayakalenderen oppstod ikkje hos mayaene, men dei vidareutvikla desse framstega.

Koloni-perioden

Calle del Arco i byen Antigua

Etter at Hernan Cortés hadde erobra Aztekarriket i 1521, sende han ut ein ekspedisjon sørover som oppdaga det folkerike høglandet i Guatemala. Denne kontakten leidde til ein epidemi der store delar av den innfødde folkesetnaden døydde. Brørne Gonzalo de Alvarado og Pedro de Alvarado fekk i oppdrag å erobre dette området. Alvarado-brørne allierte seg med kaqchikel-folket for å kjempe mot k'iche'-folket, dei tradisjonelle rivalane deira. Alvarado underla seg seinare sine tidlegare allierte. Etter erobringa vart fleire familiar av spansk avstamming leiande i Guatemala, med etternamn som de Arrivillaga, Arroyave, Alvarez de las Asturias, González de Batres, Coronado, Gálvez Corral, Mencos, Delgado de Nájera, de la Tovilla og Varón de Berrieza.

I kolonitida var Guatemala ein del av Ny-Spania (Mexico). Sidan regionen ikkje var rik på edelmetall, i motsetnad til Mexico og Peru, vart han ikkje sett på som viktig. Dei viktigaste produkta var sukker, kakao, fargar og tresortar brukt til kunstprodukt.

Hovudstaden i landet i denne perioden vart flytt fleire gonger. I 1524 vart Villa de Santiago de Guatemala hovudstad. Etter eit angrep vart han flytta til Ciudad Vieja i 1527. I 1541 vart Antigua hovudstad etter at eit kraftig vulkanutbrot og stormflod utsletta Ciudad Vieja. Antigua er i dag på UNESCO si verdsarvliste. Antigua vart øydelagt av jordskjelv i 1773–1774, og kongen av Spania flytta så hovudstaden i 1776 til dagens Guatemala by.

Guatemala i nyare tid

Zunil

Guatemala erklærte seg som sjølvstendig frå Spania den 15. september i 1821 som ein del av keisarriket Mexico. To år seinare abdiserte keisar Agustín I, og Guatemala braut ut og vart ein del av Den sentralamerikanske føderasjonen (Federacion de Estados Centroamericanos). Føderasjonen vart oppløyst etter ein borgarkrig frå 1838 til 1840. Rafael Carrera frå Guatemala var sentral i denne kampen. Han slo òg ned forsøk frå andre regionar på å erklære seg uavhengig. Guatemalas «Liberale revolusjon» kom i 1871 under leiing av Justo Rufino Barrios, som ville modernisere landet. Han auka handelen og industriproduksjonen, og introduserte nye avlingar. Det var i denne perioden at kaffi vart ei viktig avling for Guatemala.

Frå 1898 til 1920 vart Guatemala styrt av diktatoren Manuel Estrada Cabrera, som var støtta av United Fruit Company. Det var under hans presidentskap at United Fruit Company fekk stor innverknad i Guatemala.

Utsikt over Antigua Guatemala, 2009

Den 4. juli 1944 vart diktator Jorge Ubico Castañeda tvinga til å gå av som følgje av massive protestar og generalstreik. Etterfølgjaren hans, general Juan Federico Ponce Vaides, vart eit par månader seinare avsett i eit statskupp leia av andre militære. Ca. 100 personar vart drepne i kuppet. Landet vart så leidd av ein militærjunta.

Militærjuntaen skreiv ut frie val. Dei vart vunne med eit fleirtal på 85 % av læraren Juan José Arévalo Bermejo, som hadde vore i eksil i Argentina i 14 år. Arévalo var den første demokratisk valde presidenten i Guatemala som vart sitjande heile valperioden. Under heile den kalde krigen støtta USA hæren i landet med pengar, våpen og utdanning.

Guatemala by

I 1954 vart den valde etterfølgjaren etter Arévalo, Arbenz, felt gjennom eit kupp som Central Intelligence Agency stod bak. Bakgrunnen var USA si redsle for sovjetisk innverknad og landreformer. Oberst Carlos Castillo Armas vart sett inn som president i 1954 og var leiar fram til han vart drepen av vaktene sine i 1957. Det finst omfattande bevis mot United Fruit Company (som endra namnet sitt i 1970 til Chiquita Brands International) som den sentrale aktøren i kuppet; landreformene til Jacobo Arbenz vart oppfatta som ein trussel mot interessene til selskapet i Guatemala, og dei brukte effektivt det direkte sambandet til Det kvite huset og CIA.

Calle Santander i Panajachel, 2009

På trass av skiftande presidentar heldt konfliktane fram. Ei geriljarørsle voks fram saman med væpna grupper for andre interesser, og konflikten utvikla seg til ein regulær borgarkrig. I 1979 forbaud Jimmy Carter all støtte til hæren i Guatemala grunna systematiske overgrep og brot på menneskerettane. I perioden 1974–78 var presidenten i Guatemala den norskætta Kjell Laugerud.

Guatemala by om kvelden

I 1980 okkuperte ei gruppe k'iche'-folk den spanske ambassaden i protest mot ei rekkje massakrar på landsbygda. Regjeringa svara med å angripe bygningen og brann han ned. Makthavarane påstod at okkupantane sjølv hadde tent på. Den spanske ambassadøren, som overlevde, nekta for dette, og påstod at politiet med vilje hadde drepe nesten alle inne i bygningen for å skjule spora sine. Som ei følgje av dette braut Spania dei diplomatiske banda sine med Guatemala.

Etter eit regjeringsskifte i 1982 tok general Efraín Ríosar Montt over som president. Tortur, forsvinningar og overgrep heldt fram. Landet utvikla seg til å verte ein pariastat internasjonalt. Meir enn 45 000 personar rømde over grensa til Mexico. Ei geriljarørsle støtta av Cuba og sandinistane i Nicaragua fekk aukande støtte. Ríos Montt vart kasta av general Óscar Humberto Mejía Victores, som i 1986 skreiv ut demakratiske val. Desse vart vunne av Marco Vinicio Cerezo Arévalo.

I 1992 vart Rigoberta Menchú tildelt Nobels Fredspris for arbeidet sitt med å bringe internasjonal merksemd mot handsaminga av den innfødde folkesetnaden.

Marknaden i Chichicastenango, 2009

Borgarkrigen tok slutt i 1996 med ei fredsavtale forhandla fram av SN, der Noreg og Spania var involvert. Dette leidde til ei demobilisering av geriljastyrkane. I løpet av borgarkrigen hadde meir enn 450 maya-landsbyar vorte øydelagde og over 1 million menneske vorte flyktningar. Over 200 000 personar, hovudsakleg mayafolk, hadde vorte drepne. Sanningskommisjonen som vart oppretta slår fast at staten Guatemala deltok i folkemord mot bestemde etniske grupper under borgarkrigen. I 1999 erklærte Bill Clinton at USA hadde handla feil ved å støtte de militære styrkane som under borgarkrigen hadde delteke i brutale drap på sivilbefolkninga. SN-rapportar har avdekt at 93 % av brota på menneskerettane under borgarkrigen vart gjorde av hæren eller av paramilitære grupper.

I etterkant av fredsavtala har Guatemala gjennomført gjentekne demokratiske val. I 2012 vart Otto Pérez Molina, ein tidlegare general og leier for etterretninga, innsett som president i landet. Guatemala har inngått frihandelsavtaler med dei andre sentralamerikanske landa, med USA og med Mexico.

Politikk og administrasjon

Administrativ inndeling

Departementa i Guatemala.

Guatemala er delt inn i 22 departement (departamentos) som vidare er delte inn i 331 kommunar (municipios).

Alta Verapaz Baja Verapaz Chimaltenango Chiquimula El Petén El Progreso El Quiché Escuintla Guatemala Huehuetenango Izabal

Jalapa Jutiapa Quetzaltenango Retalhuleu Sacatepéquez San Marcos Santa Rosa Sololá Suchitepequez Totonicapán Zacapa

Næringsliv

Økonomiske nøkkeltal	Verd	% av BNP	År, kjelde
BNP (vekst) (Verdensbanken)	2,6 %		2010, CIA World Factbook
Industriproduksjon
Konsumprisar
Renter 3 mnd
Arbeidsløyse	3,2 %		2005, CIA World Factbook
Handelsbalanse	-4,61 mrd US$		2005, UNDP Database
Betalingsbalanse	-1,39 mrd US$		2005, UNDP Database
Utviklingshjelp	0,25 mrd US$		2005, UNDP Database
BNP per innb	5.200 US$		2010, CIA World Factbook

Kjelder

Bibliografi

• Aguirre, Lily (1949). The land of eternal spring: Guatemala, my beautiful country. Patio Press. s. 253. 
• Arévalo Martinez, Rafael (1945). ¡Ecce Pericles! (på spansk). Guatemala: Tipografía Nacional. 
• Aycinena, Pedro de (1854). Concordato entre la Santa Sede y el presidente de la República de Guatemala (på latin og spansk). Guatemala: Imprenta La Paz. 
• Banco de Guatemala (29 December 1996). «Ilustraciones de Cada una de las 11 Denominaciones. Anverso y Reverso». Banguat.gob.gt (på spansk). Arkivert frå originalen 7 June 2007. Henta 22 September 2013. 
• Barrientos, Alfonso Enrique (1948). «Ramón Rosa y Guatemala» (PDF). Revista del archivo y biblioteca nacionales (Honduras) 27 (3–4). Arkivert frå originalen (PDF) 19 December 2014. Henta 18 December 2014. 
• Benz, Stephen Connely (1996). Guatemalan Journey. University of Texas Press. ISBN 978-0-292-70840-2. 
• Blakeley, Ruth (2009). State Terrorism and Neoliberalism: The North in the South. Routledge. ISBN 978-0415686174. 
• Calvert, Peter (1985). Guatemala: A Nation in Turmoil. Boulder, CO: Westview Press. ISBN 978-0-86531-572-3. 
• Campbell, Lyle (1997). American Indian languages: The historical linguistics of Native America. New York, NY: Oxford University Press. ISBN 0-19-509427-1. 
• Chapman, Peter (2007). Bananas: How the United Fruit Company Shaped the World. NY: Canongate. 
• Compagnie Belge de Colonisation (1844). Colonisation du district de Santo-Thomas de Guatemala par la Communauté de l'Union. Collection de renseignements publiés ou recueillis par la Compagnie (på fransk). Original held and digitised by the British Library. 
• «Biodiversity Hotspots-Mesoamerica-Overview». Conservation International. 2007. Arkivert frå originalen 4 July 2008. Henta 1 February 2007. 
• Cooper, Allan (2008). The Geography of Genocide. University Press of America. s. 171. ISBN 978-0-7618-4097-8. 
• Cullather, Nicholas (2006). Secret History: The CIA's Classified Account of its Operations in Guatemala 1952–54 (2nd utg.). Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-5468-2. 
• Cullather, Nicholas (23 May 1997), CIA and Assassinations: The Guatemala 1954 Documents, National Security Archive Electronic, Briefing Book No. 4, National Security Archive 
• de Aerenlund, C. (2006). Voyage to an Unknown Land: The saga of an Italian Family from Lombardy to Guatemala. Xlibris Corporation. ISBN 1-4257-0187-6. 
• De los Ríos, Efraín (1948). Ombres contra Hombres (på spansk). Fondo para Cultura de la Universidad de México, México. 
• Dosal, Paul J. (1993). Doing Business with the Dictators: A Political History of United Fruit in Guatemala. Wilmington, Delaware: Scholarly Resources Inc. 
• Forster, Cindy (2001). The time of freedom: campesino workers in Guatemala's October Revolution. University of Pittsburgh Press. ISBN 978-0-8229-4162-0. 
• Foster, Lynn V. (2000). A Brief History of Central America. New York, NY: Facts on File, Inc. ISBN 0-8160-3962-3. 
• Gleijeses, Piero (1991). Shattered hope: the Guatemalan revolution and the United States, 1944–1954. United States: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-02556-8. 
• González Davison, Fernando (2008). La montaña infinita; Carrera, caudillo de Guatemala (på spansk). Guatemala: Artemis y Edinter. ISBN 978-84-89452-81-7. 
• Grandin, Greg (2000). The blood of Guatemala: a history of race and nation. Duke University Press. ISBN 978-0-8223-2495-9. 
• Hernández de León, Federico (1959). «El capítulo de las efemérides: José Milla y Rafael Carrera». Diario La Hora (på spansk) (Guatemala). 
• Hernández de León, Federico (1930). El libro de las efemérides (på spansk). Tomo III. Guatemala: Tipografía Sánchez y de Guise. 
• Immerman, Richard H. (1982). The CIA in Guatemala: The Foreign Policy of Intervention. University of Texas Press. ISBN 978-0-292-71083-2. 
• Instituto Nacional de Estadística (2014). «Poblacion de Guatemala (Demografía)». Instituto Nacional de Estadística (INE) (på spansk). Guatemala. Arkivert frå originalen 14 March 2014. 
• LaFeber, Walter (1993). Inevitable revolutions: the United States in Central America. W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-30964-5. 
• Loveman, Brian; Davies, Thomas M. (1997). The Politics of antipolitics: the military in Latin America (3rd, revised utg.). Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-8420-2611-6. 
• McCleary, Rachel (1999). Dictating Democracy: Guatemala and the End of Violent Revolution (Illustrated utg.). University Press of Florida. ISBN 978-0-8130-1726-6. 
• Miceli, Keith (1974). «Rafael Carrera: Defender and Promoter of Peasant Interests in Guatemala, 1837–1848». The Americas (Academy of American Franciscan History) 31 (1): 72–95. JSTOR 980382. doi:10.1017/S000316150008843X. 
• Navarro, Mireya (26 February 1999). «Guatemalan Army Waged 'Genocide,' New Report Finds». The New York Times. Henta 20 November 2016. 
• Paterson, Thomas G. (2009). American Foreign Relations: A History, Volume 2: Since 1895. Cengage Learning. ISBN 978-0-547-22569-2. 
• Rain Forest Wordpress (4. april 2013). «Guatemala Rainforest Interesting fact | rainforest facts». Rainforestcentralamerica.wordpress.com. Henta 22. september 2013. 
• Schlesinger, Stephen; Kinzer, Stephen (1999). Bitter Fruit: The Story of the American Coup in Guatemala. David Rockefeller Center series on Latin American studies, Harvard University. ISBN 978-0-674-01930-0. 
• Shillington, John (2002). Grappling with atrocity: Guatemalan theater in the 1990s. Fairleigh Dickinson University Press. s. 38–39. ISBN 9780838639306. 
• Solano, Luis (2012). Contextualización histórica de la Franja Transversal del Norte (FTN) (PDF). Centro de Estudios y Documentación de la Frontera Occidental de Guatemala, CEDFOG. Arkivert frå originalen (PDF) 13. november 2014. Henta 31 October 2014. 
• Streeter, Stephen M. (2000). Managing the counterrevolution: the United States and Guatemala, 1954–1961. Ohio University Press. ISBN 978-0-89680-215-5. 
• Torres Espinoza, Enrique (2007). Enrique Gómez Carrillo, el cronista errante (på spansk) (2nd utg.). Guatemala: Artemis-Edinter. 
• Trigger, Bruce G.; Washburn, Wilcomb E.; Adams, Richard E. W. (2000). The Cambridge History of the Native Peoples of the Americas. 
• Troika study abroad programs (2006). «Guatemala». Community colleges for international development. Arkivert frå originalen 18. september 2010. Henta 12. juni 2012. 
• «Human Development Report 2011; Statistical annex» (PDF). United Nations. 2011. Arkivert frå originalen (PDF) 11 January 2012. Henta 22 December 2011. 
• Weaver, Frederic S. (March 1999). «Reform and (Counter) Revolution in Post-Independence Guatemala: Liberalism, Conservatism, and Postmodern Controversies». Latin American Perspectives 26 (2): 129–158. JSTOR 2634298. doi:10.1177/0094582x9902600207. 
• White, Douglas R. (2002). The Marriage Core of the Elite Network of Colonial Guatemala (PDF). Irvine, CA: University of California, Irvine, School of Social Sciences. Arkivert frå originalen (PDF) 10 December 2004. 
• Woodward, Ralph Lee (1993). Rafael Carrera and the Emergence of the Republic of Guatemala, 1821–1871. Athens, GA: University of Georgia Press. ISBN 978-0-8203-1448-8. 

• Denne artikkelen bygger på «Guatemala» frå Wikipedia på engelsk, og «Guatemala» frå Wikipedia på bokmål den 15. august 2019.

Bakgrunnsstoff

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Guatemala

• Guatemalas offisielle turistinformasjonssider
• www.larutamayaonline.com
• NRK om Guatemala Arkivert 2004-08-20 ved Wayback Machine.
• Guatemala Post
• Arte Arkivert 2006-06-10 ved Wayback Machine.
• Literatura Arkivert 2006-04-10 ved Wayback Machine.
• Popol Vuh Arkivert 2006-04-10 ved Wayback Machine.