Proterozoikum

Proterozoikum 2500 - 542 million år sidan

Geologiske periodar sjå • diskuter •  -4500 — – -4000 — – -3500 — – -3000 — – -2500 — – -2000 — – -1500 — – -1000 — – -500 — – 0 — Hadeikum Arkeikum Protero -zoikum Fanero -zoikum Eo Paleo Meso Neo Paleo Meso Neo Paleo Meso Keno     Skala: Millionar år sidan

Proterozoikum er eit geologisk eon som representerer perioden før dei første kompliserte livsformene utvikla seg i store mengder på jorda. Proterozoikum strekkjer seg frå perioden 2500 millionar år sidan til 542,0 ± 1,0 Ma (millionar år sidan), og er det siste eonet i jorda si oldtid, som uformelt vert kalla prekambrium.

Stromatolittar frå Bolivia i Sør-Amerika frå nedre proterozoikum.

Proterozoikum består av tre geologiske æraer, frå eldst til yngst:

• Paleoproterozoikum
• Mesoproterozoikum
• Neoproterozoikum

Store hendingar i proterozoikum var:

• Overgangen til ein oksygenhaldig atmosfære under mesoproterozoikum.
• Fleire istider, inkludert ein hypotese om ei «snøballjord» under perioden kryogenium seint i neoproterozoikum.
• Ediacara-perioden (635 til 542 Ma) der store mengder fleircella organismar med blaut kropp utvikla seg i store mengder.

Proterozoikum-arkivet

Det geologiske arkivet frå proterozoikum er mykje betre enn for det føregåande arkeikum. I motsetnad til avleiringar på djupt hav har proterozoikum mange lag som vart lagt ned i omfattande grunnhav og mange av desse berglaga er mindre metamorfe enn i arkeikum og fleire funn er uendra. Studiar av desse bergartane viser at eonet er dominert av massive, raske kontinentdanningar (unikt for proterozoikum), superkontinentsyklusar, og moderne orogenesisk aktivitet.

Den første kjende istiddanninga skjedde i proterozoikum og ei istid starta heilt i byrjinga av eonet. Det var minst fire istider i neoproterozoikum og Varang-istida kulmnierte med ei snøballjord der kanskje heile jorda var dekt av is.

Oksygendanninga

Ein av dei viktigaste hendingane i proterozoikum var oppsamlinga av oksygen i jordatmosfæren. Sjølv oksygen utan tvil vart danna ved fotosyntese tilbake i arkeikum, kunne ikkje oksygenet bygge seg opp i atmosfæren før kjemiske sluk - uoksidert svovel og jern - hadde fylt seg opp. Fram til om lag 2,3 milliardar år sidan var det truleg berre 1-2 % av dagens oksygennivå i atmosfæren. Lagdelte jernrike bergartar, som utgjer det meste av jernmalmen i verda, var òg eit stort kjemisk sluk og det meste av akkumuleringa stoppa opp for 1,9 milliardar år sidan, anten på grunn av ei auke i oksygen eller på grunn av større blanding av havvatnet.

Raude lag som er fargelagd av hematitt, indikerer ein auke i atmosfærisk oksygen i perioden etter 2 milliardar år sidan. Oksygenoppbygginga kom truleg av to faktorar: dei kjemiske sluka var fylt opp og meir karbon vart lagt ned i jorda. Dette førte til organisk samband som elles ville oksidert i atmosfæren.

Paleogeogrfi

Mackenzie-gangsvermen i det kanadiske skjoldet i Canada er den største kjende gangsvermen på jorda, og var ei kjelde for massive flaumbasalt-utbrot gjennom proteozoikum. Kjelda til denne gangsvermen meiner ein har vore ein mantelplum kalla Mackenzie-heiteflekken.

Liv i proterozoikum

Dei første avanserte eincella og fleircella livsformene oppstod omtrent samstundes med då fritt oksygen starta å akkumulere. Dette kan ha kome av ei auke i oksiderte nitrat som eukariotar nyttar, i motsetnad til cyanobakteriar. Det var òg i løpet av proteozoikum at dei første symbiotiske forholda mellom mitokondriar (for nesten alle eukariotar) og kloroplastar (for planter og nokre protistar) og vertane deira utvikla seg.

Oppbløminga av eukariotar som acritarchar, utelukka ikkje ekspansjon av cyanobakteriar. Stromatolittar var på sitt mest talrike og mangfaldige under proterozoikum, og nådde ein topp for om lag 1,2 milliardar år sidan.

Historisk vart grensa mellom eona proterozoium og fanerozoikum sett til byrjinga av perioden kambrium då dei første fossila av dyr som trilobittar og archaeocyathar dukka opp. På andre halvdel av 1900-talet vart det funne mange fossil i berglag frå proterozoikum, men den øvre grensa for eonet vart likevel ikkje endra og vart verande ved starten av kambrium, som starta for om lag 542 millionar år sidan.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Proterozoic» frå Wikipedia på engelsk, den 18. august 2008.
  • Wikipedia på engelsk oppgav desse kjeldene:

Bakgrunnsstoff

• Proterozoikum - Palaeos