Oksygen

Oksygen, eldre òg surstoff eller nøre, er eit grunnstoff med kjemisk symbol O og atomnummer 8. Det høyrer til ikkje-metalla, og ligg i gruppe 16 i det periodiske systemet. Grunnstoffet har to allotrope former, oksygengass (O₂) og ozon (O₃). Oksygenmolekylet er vanlegvis paramagnetisk, men diamagnetisk former finst.

Nitrogen ← Oksygen → Fluor

Basisdata
Namn	oksygen
Symbol	O
Atomnummer	8
Utsjånad	Fargelaus
Plass i periodesystemet
Gruppe	16
Periode	2
Blokk	p
Kjemisk serie	Ikkje-metall
Atomeigenskapar
Atomvekt	15,9994 u
Kalkulert atomradius	60 (48) pm
Elektronkonfigurasjon	[He]2s22p4
Krystallstruktur	Kubisk
Fysiske eigenskapar
Stofftilstand	Gass
Smeltepunkt	−222,8 °C, 50,35 K
Kokepunkt	−182,97 °C, 90,18 K
Molart volum	11200 cm³/mol
Tettleik	1,429 kg/m³
Hardleik	n.a. kg/m³
Fordampningsvarme	3,4099 kJ/mol
Smeltevarme	0,22259 kJ/mol
Lydfart	317,5 m/s
Elektronegativitet etter Pauling-skalaen	3,44
Termisk konduktivitet	0,02674 W/(m·K)
Ioniseringspotensial	1320 kJ/mol 3395 kJ/mol 5307 kJ/mol 7476 kJ/mol 10996 kJ/mol 13333 kJ/mol 71343 kJ/mol 84086 kJ/mol

Særlege kjenneteikn

Oksygen er elektronegativt. Som dioksygen, O₂, er oksygen ein fargelaus, luktfri gass. I væskeform er stoffet svakt blåfarga. Molekylet er ikkje polart. Oksygengass er lite løyseleg i vatn.

Ozon er ein termodynamisk ustabil diamagnetisk gass med sterk lukt.

Historie

Oksygen vart oppdaga på 1700-talet. Joseph Priestley, Carl Wilhelm Scheele og Antoine Lavoisier var med på dette.

Biologisk rolle

Oksygengass vert danna under fotosyntesen, og er viktig for dyr og menneske.

Førekomst og framstilling

Oksygen er det vanlegaste grunnstoffa på jorda. Jordatmosfæren inneheld om lag 21 % oksygengass og nesten halvparten av alle atom i jordskorpa er oksygenatom. I jordskorpa finst grunnstoffet særleg som SiO₂. I tillegg finst store mengder bundne i vatn (H₂O). Mange syrer og basar inneheld oksygen.

Oksygen vert vanlegvis framstilt ved fraksjonell destillering av luft. I laboratoriet er det mogleg å framstilla gassen på fleire måtar.

Kjemi og sambindingar

Sidan oksygenatomet er lite og dannar sterke dobbeltbindingar, får det ikkje meir enn fire kovalente bindingar.

Nesten alle grunnstoff reagerer med O₂-molekylet anten ved romtemperatur eller ved oppvarming. Det er derfor ein viktig reagens.

Oksygen er med i mange sambindingar, både organiske og uorganiske. Alkoholar, aldehyd og karboksylsyrer er eksempel på organiske sambindingar. Elles er oksygen mellom anna med i oksid (til dømes karbondioksid (CO₂), Hydrogenperoksid (H₂O₂) og vatn (H₂O).

Oksid kan vera sure, basiske eller amfotære avhengig av kva andre grunnstoff dei inneheld.

Tryggleik

Ozon er giftig.

Sjå òg

• Chalkogen
• Ozonlaget

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Oksygen

Kjelder

• Geoff Rayner-Canham: Descriptive Inorganic Chemistry 2.ed. New York, 2000
• Webelements - informasjon om oksygen på engelsk