Anita Augspurg

Anita Theodora Johanna Sophie Augspurg (22. september 1857–20. desember 1943) var den fyrste kvinna i Tyskland med doktorgrad i juss, og arbeida mot slutten av 1800-talet for sosiale og politiske rettar for kvinner. Innføring av røysterett for kvinner var det fremste målet hennar, og denne blei innført i Tyskland i 1918.

Anita Augspurg
Fødd	22. september 1857 Verden an der Aller, Verden
Død	20. desember 1943 Zürich
Nasjonalitet	Deutsches Reich, Tyskland
Område	kvinnerørsla, Røysterett for kvinner
Yrke	skodespelar, politikar, advokat, teaterskodespelar, Woman's Social and Political Union-medlem, fredsaktivist, redaktør, kvinnesaksforkjemper, jurist, forfattar, motstandskjempar
Alma mater	Universitetet i Zürich
Sambuar	Lida Gustava Heymann
Medlem	Kvinnenes Verdensforbund for varig fred

Augspurg deltok i 1915 i grunnlegginga av Internasjonal Kvinneliga for Fred og Fridom, og fekk deretter publiserings- og taleforbod resten av krigstida. Saman med blant anna livspartnaren sin Lida Gustava Heymann, kravde ho i 1923 fåfengd å få Adolf Hitler utvist frå Tyskland. Etter maktovertakinga i 1933 blei ho av nasjonalsosialistane (nazistane) oppført på ei likvidasjonsliste. Ho levde deretter saman med Heymann i eksil i Sveits livet ut.

Biografi

Gruppebilete i Atelier Elvira 1894: Frå venstre: Anita Augspurg, Marie Stritt, Lily von Gizycki, Minna Cauer og Sophia Goudstikker.

Berliner Illustrierte Zeitung viser dei fremste deltakarane ved den internasjonale kvinnekongressen i Berlin 1896. Øvst f.v.: Henriette Goldschmidt (1825–1920), Grevinne Viktorine von Butler-Haimhausen (1811–1902), Lina Morgenstern, Anna Schepeler-Lette, midtre rekkje f.v.: Helene Lange, Minna Cauer, Lily Braun-Gizycki, Emilie Kempin-Spyri, (1853–1901), nedre rekkje f.v.: Marie Stritt Hanna Bieber-Böhm Jeanette Schwerin (1852–1899) og Anita Augspurg.

Anita Augspurg t.v., med sin livspartnar Lida Gustava Heymann i New York i 1924.

Die Frau im Staat (Kvinnen og staten) var ei feministisk og pasifistisk avis som blei gjevne ut av Augspurg og Heymann frå 1919 til 1933.

Augspurg blei fødd i Verden an der Aller i Niedersachsen, som det femte og siste barnet i ein politisk interessert, liberal og velutdanna familie. Faren hadde delteke i revolusjonen i 1848 og sete i fengsel for dette. Både på mors- og farssida hadde det i generasjonar vore juristar og medisinarar. Likevel fekk ho som jente ikkje lov til å få ei vidaregåande utdanning, for deretter å kunne studere.

Etter å ha gjennomført den høgare jenteskulen, kalla «dotterskule» (tysk Töchterschule), byrja Augspurg å arbeide i sin fars advokatkontor. Der fekk ho berre utføre enkle arbeidsoppgåver, og var misfornøgd med dette. Ho gjekk over på eit privat lærarseminar, og tok i 1879 lærar- og gymnastikklærareksamen. Utover i 1880-åra arbeida ho som skodespelar i Meiningen, Augsburg og Amsterdam. I 1887 opna ho saman med den dåverande kjærasten sin, Sophie Goudstikker, fotoatelieret Elvira i München.

I 1899 deltok Augspurg ved stiftinga av Verband Fortschrittlicher Frauenvereine (VFF). Saman med Augspurg var blant anna kvinnesaksforkjemparar som Minna Cauer, Helene Stöcker, Maria Lischnewska og Lida Gustava Heymann.

Forslaget om ei ny lovbok for Tyskland (Bürgerliches Gesetzbuch), som kom på byrjinga av 1890-åra, inneheldt ingenting til forbetring av stillinga til kvinner i samfunnet. Det innebar at den gifte kvinna framleis skulle mangle rett til å disponere over dei økonomiske midla ho bringa inn i ekteskapet, og at ho heller ikkje hadde nokon rett til å ta avgjersler i barne­oppsedinga. Augspurg førte ein kampanje mot forslaget, og pressa karakteriserte kampanjen som ein «kvinnestorm». Kampanjen førte ikkje til noka endring i lovforslaget. Den einaste endringa som Augspurg stod for, var det faktum at kampanjen faktisk blei gjennomført. Ein slik kampanje var noko heilt nytt i eit land der det var forbode for kvinner å delta i politikken.

For Augspurg førte forslaget til ny lovbok til at ho i 1893 byrja jusstudium. I Tyskland var det ikkje tillate for kvinner å studere juss, så ho måtte dra til Zürich i Sveits, for til slutt å ta eksamen der. Dette kombinerte ho med verksemda si som fotograf. I 1897 vende ho tilbake til Berlin, som den fyrste tyske kvinna med ein juridisk doktorgrad. Doktorarbeidet hennar dreidde seg om parlamentarismen i England.

Kamp for likestilling og røysterett

For dei radikale, borgarlege kvinnene var likestilling med mannen eit sentralt tema. Den viktigaste enkeltsaka var kampen for kvinneleg røysterett.

Det rettspolitiske konseptet til rørsla var bygt på likestilling mellom kjønna, men også på kritikk av det patriarkalske, kapitalistiske samfunnet. Det strekte seg langt utover kampen om formell likestilling. I september 1896 deltok Augspurg på den fyrste internasjonale kvinnesakskongressen i Tyskland, Internationale Kongress für Frauenwerke und Frauenbestrebungen. Der lærte ho den ti år yngre kvinnesaksforkjemparen Lida Gustava Heymann å kjenne. Frå 1903 var Heymann livspartnaren og samarbeidspartnaren hennar. Saman med millionarvingen Heymann blei Augspurg sentral i den borgarleg-radikale kvinnerørsla i 1890-åra. Ho arbeidde i tidsskriftet til Minna Cauer Die Frauenbewegung ('Kvinnerørsla'), og stifta ei rekkje radikale kvinneforeiningar som stod i opposisjon til dei ordinære, tyske kvinneforeiningane. I 1898 deltok Augspurg ved stiftinga av den tyske greina av den internasjonale abolisjonistiske føderasjonen. Denne organisasjonen var opphavleg amerikansk, og arbeidde for oppheving av fridomsavgrensingar for prostituerte. Det å tale saka til dei prostituerte i Tyskland på denne tida, kravde eit stort mot. Målet til Augspurg var å avskaffe prostitusjonen, men samstundes ønskte ho at verksemda ikkje skulle vere straffbar for dei prostituerte.

I 1902 fann Augspurg eit smotthol i lovforbodet mot kvinner si deltaking i politikken, og kunne stifte den fyrste røysterettsforeininga for kvinner i Tyskland, Deutscher Verband für Frauenstimmrecht ('Tysk forbund for kvinnerøysterett'). Saman med Augspurg og Heymann var blant anna Cauer og Helene Stöcker til stades ved stiftinga. Augspurg blei president til 1911 og redigerte deretter tidsskriftet Frauenstimmrecht til 1914. Under den fyrste verdskrigen var Augspurg – og Heymann – blant dei få pasifistane som nekta å støtte landet sitt i krigen, heller ikkje gjennom sosialarbeid.

Frå 1901 til 1907 redigerte Augspurg kvinnesida i den konservative dagsavisa Der Tag, i Berlin. I 1902 melde ho seg inn i det liberale partiet Freisinnige Volkspartei, men ho klarte ikkje å overtyde dei liberale partia om retten til av alminneleg røysterett. Heller ikkje den borgarlege røysterettsrørsla gjekk inn for alminneleg røysterett, og braut saman i 1913. Dette gjaldt i motsetning til SPD, som allereie lenge hadde hatt alminneleg røysterett som krav. Kvinneleg røysterett blei vedteke i Tyskland fyrst etter den fyrste verdskrigen, i 1918.

Augspurg var kjend som ein lidenskapeleg og dyktig talar, og dessutan for sine artiklar i innanlandsk og utanlandsk fag- og dagspresse. Heile tida tala ho den radikale saka til kvinnerørsla. Dei tok mønster av dei engelske suffragettene og aksjonerte etter regelen propaganda gjennom handling. Dette innebar handlingar som kunne vekke oppsikt og avsky. Ved eit høve blei ho arrestert av politiet etter å ha opptredd som om ho var prostituert. Det vekte også stor merksemd då ho i 1905 i eit ope brev oppfordra ei kvinne til å velje eit fritt og uformelt ekteskap, i staden for det formelle. Grunngjevinga var å unngå dei patriarkalske ekteskapslovene i dåtida.

Privatlivet hennar saman med den velståande Heymann, fekk også ekstravagante uttrykk. I 1907 drog dei to kvinnene til Bayern og dreiv ein periode ein gard med berre kvinnelege tilsette. Dei dreiv sport som var uvanleg for kvinner. I 1928 tok begge førarkort og reiste rundt i Tyskland med eigen bil.

Etter den fyrste verdskrigen var Augspurg medlem av det provisoriske nasjonalrådet i München. Ho prøvde fåfengd å bli medlem av Bayerns landdag. Under revolusjonen i 1918 hadde Augspurg bevega seg frå å vera tilhengjar av eit parlamentarisk system, til å gå inn for arbeidarråd. Ho var medlem av kongressen i Bayern for arbeider-, bonde- og soldatråd.

Fredsarbeid og eksiltilvære

Etter den fyrste verdskrigen konsentrerte Augspurg seg om det internasjonale fredsarbeidet. I 1915 var ho tilstades i Haag då Internasjonal Kvinneliga for Fred og Fridom (IKFF) blei stifta, og tilhøyrde inntil 1933 styret i organisasjonens tyske grein. Kort tid etter konferansen fekk ho forbod mot å publisere og å handle politisk, og dette forbodet varte til krigen var over. Heimen hennar blei ransaka. Ho blei ramma av sjukdommen letargi, ein slags vaken søvntilstand. Som følgje av dei pasifistiske aktivitetane hennar, og dessutan ei oppmoding til boikott mot å inngå ekteskap, blei ho utelukka frå den borgarlege kvinnerørsla Bund Deutscher Frauenvereine.

Frå 1919 til 1933 gav Augspurg, saman med Heymann, ut tidsskriftet Die Frau im Staat (meiningsomsetjing ' Kvinnen og staten'). Skriftene hennar er dels karakteriserte som utopiske, dels som skarpe analysar. Ho påviste tidleg svakheitene ved Weimarforfatninga som gav heimel for nasjonalsosialistanes fullmaktslover. Augspurg leia ein kvinnedelegasjon til Bayern ins innanriksminister Franz Schweyer, og kravde at Hitler skulle utvisast til Austerrike. Grunngjevinga var den stadige trakasseringa hans av pasifistar. Kravet blei ikkje møtt, og seinare følgde ølkjellarkuppet. Kravet om utvising førte til at ho og Heymann etter maktovertakinga blei oppførte på likvidasjonslista til nasjonalsosialistsne.

Maktovertakinga til nazistane i Tyskland i 1933 kom då Augspurg og Heymann var på ferie i Sveits. I Tyskland var det ikkje trygt for dei, og den 76 år gamle Augspurg drog difor saman med Heymann til Zürich, der dei blei verande livet ut. Dei sveitsiske myndigheitene heldt vidare forbodet for Augspurg mot politisk og journalistisk verksemd. Då myndighetene hadde beslaglagt eigedelane til paret i Tyskland, måtte dei bu under høgst tarvelege forhold i Sveits og levde på gåver frå blant anna IKFF og professor Leonhard Ragaz i Zürich. Augspurg døydde i 1943, eit par månadar etter Heymann, fattig, einsam og dement.

• 
  International Woman Suffrage Alliance Congress i London, 1909: Thora Daugaard (Danmark), Louise Qvam (Norge), Aletta Jacobs (Nederland), Annie Furuhjelm (Finland), Mirowitch (Russland), Käthe Schirmacher (Tyskland), Honneger (Sveits), uidentifisert. Nederst fra venstre: uidentifisert, Anna Bugge Wicksell (Sverige), Ann Shaw (USA), Millicent Fawcett (president, England), Carrie Chapman Catt (USA), Fredrikke Marie Qvam (Noreg), Anita Augspurg (Tyskland)

  Foto: Ukjent/Nasjonalbiblioteket
• 
  Internasjonal Kvinneliga for Fred og Fridom blei stifta i 1915 i Den Haag. Deltakarar ved stiftinga frå venstre: 1. Lucy Thoumaian – Armenia, 2. Leopoldine Kulka – Austerrike, 3. Laura Hughes – Canada, 4. Rosika Schwimmer – Ungarn, 5. Anita Augspurg – Tyskland, 6. Jane Addams – USA, 7. Eugenie Hanner – USA, 8. Aletta Jacobs – Nederland, 9. Chrystal Macmillan – England, 10. Rosa Genoni – Italia, 11. Anna Kleman – Sverige, 12. Thora Daugaard – Danmark, 13. Louise Keilhau – Noreg.

Sitat av Anita Augspurg

«	Hva ligger det i kvinnens rettigheter? Intet annet enn menneskenes rettigheter overhodet!	»
—

«	Likestilling for kvinner er riktignok for ein stor del eit praktisk spørsmål, men kanskje i ein større samanheng eit kulturspørsmål, (...) men fyrst og fremst er det eit rettsleg spørsmål, for det er berre på grunnlag av garanterte retter (...) at man i det heile tatt tenke seg den gjennomført.	»
—

Ettermæle

«– Det kvinnelege kjønn er førebestemt for å bli husmor og mor, og det er for å kunne utføre det vanskelegaste av alle yrke, nemleg å oppsede barn», hevda den liberale avisa Vossische Zeitung i ein kommentar. Men ei rekkje menn rosa Augspurg og Heymann for motet deira, blant anna forfattaren Thomas Mann som Augspurg traff i München.

Etter 1945 gjekk Anita Augspurg i gløymeboka. Fyrst ved verksemda til kvinnerørsla i 1970-åra blei namnet hennar nemnt på nytt. Byen München oppretta i 1994 Anita Augspurg-prisen for framifrå arbeid for likestilling. I München er også ein yrkesskule, Städtische Anita-Augspurg-Berufsoberchule, oppkalla etter ho. Landesarbeidsgemeinschaft Lesben der NWR ('Delstatsarbeidsfellesskap for lesber i NWR') oppretta i 2009 Augspurg-Heymann-prisen for modig innsats for lesbiske kvinner. Frå 2015 er namnet på prisen CouLe Preis für Couragierte Lesben ('CouLe pris for modige lesber'). I Bremen er ei gate oppkalla etter henne.

Augspurg blir rekna, saman med Heymann, av Arbeitsgemeinschaft Orte der Demokratiegeschichte å vere blant dei 100 viktigaste personane som i løpet av dei siste 200 år, har bidrege til danninga av demokratiet i Tyskland.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Anita Augspurg» frå Wikipedia på bokmål, den 11. mars 2023.

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Anita Augspurg