Quenya

Quenya (IPA: ['kʷɛɲa]) eller høgalvisk) er eitt av dei alviske språka J.R.R. Tolkien konstruerte til bruk i diktinga si, der språket blir tala av alvefolka. Quenya og sindarin (gråalvisk) er dei viktigaste og mest gjennomarbeidde av språka Tolkien konstruerte. Quenya kan minne om finsk, mens søsterspråket sindarin kan minne om walisisk.

Quenya
Andre namn	Høgalvisk
Klassifisering	konstruerte språk
Bruk
Quenyatalande i alt	Ingen morsmålsbrukarar
Språkkodar
ISO 639-3	qya

Namnet «quenya» skrive med tengwar.

Historie

Tolkien la grunnlaget for språket alt i 1915, då han byrja å skrive på det det mytologiske verket han kalla Silmarillion. Han kalla først språket for qenya. Tolkien arbeidde vidare på språket gjennom heile livet, og det gjennomgjekk eit utal endringar, også etter at bøkene hans var publiserte.

Tolkien var ein entusiastisk filolog, og han hadde som mål å skape eit språk som var så vakkert som råd, samtidig som han dikta ei verd med nokon som kunne snakke dette språket. Han utforma språket med inspirasjon frå finsk, latin og gresk. Quenya er eit syntetisk språk med ti kasus og fire numerus. Fleire grammatiske endingar kan bli lagt til eit ord samtidig. Ei nemning som «eg har funne på det» kan på quenya seiast med eitt einaste ord: utúvienyes. Fonotaksen er restriktiv og tillet til dømes sjeldan konsonantkombinasjonar først eller sist i eit ord.

Tolkien-entusiastar har utvikla nye ord på grunnlag av dei ordstammane som Tolkien har brukt i si dikting, og brukt desse orda til å forfatte ny poesi og prosa. Slikt vidareutvikla språk er kalla neo-quenya eller quenya vinyakarme. Tidsskrifta Vinyar Tengwar og Parma Eldalamberon inneheld analysar og publiserer nytt materiale om alvisk språk

Fiktiv historie

I Tolkiens verd vart Quenya utvikla frå eldarin under den 250 år lange marsjen frå Cuiviénen mot Valinor. Språket vart bruka av vanyar og noldar i Valinor. Dialektane noldorin og vanyarin var gjensidig forståelege. Då alvane kom til det heilage landet, spreidde språket seg til valane, gudane i Tolkiens mytologi. Eitt tredje folk, teleri, tala det nærskylde språket telerin.

Sidan gjorde noldane opprør mot valane og vende attende til Midgard. Då hadde det gått så lang tid at alvane i Midgard og Aman hadde utvikla forskjellige språk. Quenya vart forbode som talespråk, men levde likevel vidare som høgtidsspårk for song og dikt.

Vokalar

Quenya har ti vokalar; fem korte og fem lange. Lang e og o skal vere meir lukka enn kort e og o.

	Fremre		Central		Bakre
	lång	kort	lång	kort	lång	kort
Lukka	iː	ɪ			uː	u
Mellom	eː	ɛ			oː	ɔ
Open			ɑː	a

Diftongar

	Final vokal
	Främre	Bakre
i		ɪ̯u
e		eu̯
a	aɪ̯	au̯
o	oɪ̯
u	uɪ̯

Konsonantar

		Labial	Alveolar		Palatal	Velar		Glottal
				lab.			lab.
Nasal		m	n	nʷ	ɲ	ŋ
Klusil		p b	t d		c	k g	kʷ gʷ
Frikativ		f v	s		ç	x		h
Tremulant			r
Approksimant	Lateral		l		ʎ
	Sentral				j		ʍ w

Grammatikk

Særmerkt for grammatikken er det rike bøyingssystemet, ein arv frå fornalvisk.

Substantiv

Substantiv kan bøyast i ti kasus:

• Nominativ markerer subjektet i ei setning.
• Akkusativ markerer det direkte objektet.
• Genitiv markerer at eit substantiv modifiserer eit anna.
• Instrumentalis markerer at substantivet er eit instrument som blir brukt av subjektet.
• Dativ markerer det indirekte objektet.
• Lokativ markerer plassering ved substantivet
• Allativ markerer rørsle mot substantivet
• Ablativ markerer rørsle bort frå substantivet.
• Possessiv markerer at substantivet har opphav i, er ein del av eller er eigd av eit s anna.
• Det tiande kasuset er ukjent.

Substantiva blir òg bøygde i fire numerus: singularis, dualis, partitiv og pluralis. Partitiv blir brukt om eit fåtal av ei større gruppe.

Verb

Det finst to typar av verb: dei primære verba som som er danna direkte frå ein ordstamme, og dei avleidde verba som er danna av ordstammen og ei ending.

Fem kjende tempus er aorist, presens, preteritum, perfektum og futurum. Både aorist og presens er presensformer men beskriver ulike verbaspekt. Aorist er ei presensform som blir brukt om ålmenne sanningar og hendingar som ikkje er bundne av tid.

Skrift

I Tolkiens verd vart quenya først skrive med sarati, ei skrift som sidan vart avløyst av tengwar. Utanfor verda Tolkien skapte, blir quenya skrive med med latinske bokstavar.

Konsonantar

tincotéma		parmatéma		calmatéma		quessetéma
Tinco	t [t]	Parma	p [p]	Calma	c [k]	Quessë	qu [kʷ]
Ando	nd [nd]	Umbar	mb [mb]	Anga	ng [ŋg]	Ungwë	ngw [ŋgʷ]
Sulë	th→s [θ]→[s]	Formen	f [f]	Aha	h [h]	Hwesta	hw [ʍ]
Anto	nt [nt]	Ampa	mp [mp]	Anca	nc [ŋk]	Unquë	nqu [ŋkʷ]
Númen	n [n]	Malta	m [m]	Noldo	ñ→n [ŋ]→[n]	Nwalme	ñw→nw [ŋʷ]→[nʷ]
Órë	r [r]	Vala	v [v]	Anna	*	Wilya	w [w, v]
Rómen	r [r]	Arda	rd [rd]	Lambë	l [l]	Alda	ld [ld]
Silmë	s [s]	Silmë nuquerna	s [s]	Essë	ss [s:]	Essë nuquerna	ss [s:]
Hyarmen	h [h]	Hwesta Sindarinwa		Yanta	-i† [ɪ̯]	Úrë	-u† [ʊ̯]

• Anna har ingen eigen lydverdi, men blir brukt saman med eit teikn for palatalisering for å skrive y.
• Yanta og úre blir brukt for å skrive diftongar.
• Hyarmen blir brukt for å skrivea h i byrjinga av ord; elles skriv ein aha. Aha blir uttalt [h] i alle posisjonar unntatt framfor t, der den vert uttalt anten [x] etter a, o og u eller [ç] etter e og i.
• Halla, som også blir transkribert h, har forma av eit vertikalt strek ein skriv framfor lambe og rómen ved uttale utan betoning.
• Órë blir brukt for å skrive r framfor konsonant og i slutten av ord; rómen blir brukt framfor vokal.
• Súle blir brukt i ord som historisk er uttala med [θ] (som er transkribert th eller þ); no er uttalen som s.
• Noldo og nwalme blir brukt i ord som historisk begynte på på [ŋ] og [ŋʷ] (transkribert ñ og ñw). Dei blir no uttalt [n] og [nʷ].
• Silme nuquerna og esse nuquerna blir brukt når det skal skrivast ein tehta over, elles bruker ein silme og esse.

Vokalar

Vokalar blir i quenya skrivne med tehtar, diakritiska teikn over føregåande konsonant eller over ein telco, ein liten vokal-berar. Lange vokalar blir plassert over ein ára, ein lang vokalberar eller dei blir markert med ein dobbeltskriven tehtan.

a [a]

e [ɛ]

i [i]

o [ɔ]

u [u]

Diftongar

Diftongar blir skrive med ein kombinasjon av ein tehta og ein av to spesielle tengwar, yanta og úre.

ai [aɪ̯]

oi [oɪ̯]

ui [uɪ̯]

au [aʊ̯]

eu [eʊ̯]

iu [ɪ̯u]

Korpus

Diktet «Namárie» ('farvel') er med sine 80 ord lengste teksten på quenya som i Ringdrotten. Den lengste kjende teksten er Oilima Markirya med 90 ord. Tolkien har òg omsett andre tekstar til quenya, som Fader vår og Ave Maria.

Kjelder

• Denne artikkelen byggjer på «Quenya» frå Wikipedia på svensk, den 9. januar 2013.

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Quenya

• Ardalambion Arkivert 2009-06-19 ved Wayback Machine. – med utførleg informasjon om språka Tolkien konsturerte. (engelsk)