Trøndersk

Trøndersk eller trøndsk er ei gruppe av norske dialektar som blir tala i Trøndelag, på Nordmøre og i det meste av Bindal i Nordland. I to av dei gamle norske provinsane i Sverige — Jämtland og Härjedalen — blir det tala nærskylde dialektar.

Trøndersk har ein del felles med dialektane på Austlandet, som til dømes jamning, lågtone-setningsmelodi, og retroflekse konsonantar, og andre trekk felles med nordnorsk som palatalisering og apokope.

Typiske trekk i trønderske dialektar

Jamvekstmål

Trøndersk har jamvektsystemet, som dei austnorske måla. Dialektane i Trøndelag skil seg likevel frå dei austnorske ved at dei norrøne langstavingsorda har apokope og ikkje e-ending. Typeeksempel frå trøndersk er såleis å vårra, å kåmmå, men å bit, å kast. Jamvektsorda i trøndersk forlenger regelfast konsonanten mellom rot- og endestaving: å våttå, å båkkå.

Tjukk l og palatalisering

Det trønderske målområdet har tjukk l: ei soL og eit boL (bord). Eit stort ytre område sør for Trondheimsfjorden har likevel tjukk l berre i typen soL. Her heiter det soL, men bor.

Trøndelag har palatalisering (j-uttale) av dentalane. Ein hermer etter trønderen som seier "mannj med hannjhonnj i bannj". I heile Trøndelag heiter det mannj, kvellj, (kveld) og reddj (redd). I Sør-Trøndelag har ein desse nemnde formene og i tillegg palatalisering i bunden form fleirtal honnjannj (hundane) og spannjannj (bunden form fleirtal av eit spann), gutannj (gutane) og anna.

Dativbruk

Dativ har heilt til det siste vore i bruk i trøndermåla, med unntak av Fosen-måla og dei ytre Namdals-måla. Trondheims- og Kristiansunds-målet har også mangla dativ. Eksempel frå indre delar av fylket: «eg møtte manna», «hu e lik morån sin» (ho er lik mora si), «han ga hæstom høy». Tradisjonelt har trøndersk dativbøying i substantiv, pronomen, adjektiv og nokre stadnamn. Dativen er eit særdrag som i dag blir borte hos unge folk.

Inndeling av dei trønderske dialektane

Trønderdialektane kan delast i to grupper, inntrøndersk og uttrøndersk. Bakgrunnen for denne inndelinga byggjer særleg på ulik gjennomføring av jamninga i jamvektsorda.

Inntrøndersk, eller austtrøndersk, som omfattar dei indre bygdene i Sør-Trøndelag og distriktet rundt den indre delen av Trondheimsfjorden bortsett frå Trondheim bymål.
Uttrøndersk, eller vesttrøndersk, som omfattar Nordmøre, dei ytre bygdene i Sør-Trøndelag, inkludert Trondheim by, og dei ytre bygdene i Nord-Trøndelag.

Inntrøndersk

Typiske inntrønderske jamningsformer i jamvektsorda er vårrå, våttå, ei vukku eller vokko (= veke), ein nåvvå (neve), ein ståggå (stige). I Indre Namdalen heter det varra, vatta, ei vokko, ein navva, (neve), ein stagga og så vidare. Ei setning frå inntrøndersk vil ifølgje Dalen 1997 kunna lyda slik: «han tok båttan i nåvvån å skråvva oppi ståggån» (han tok beten i neven og skreva oppi stigen). Dette blir kalla utjamning.

I dalane i Sør-Trøndelag har diftongane blitt forenkla, altså monoftongerte. I det sørlege inntrøndske området heiter det: ben, røk, stör (i staden for bein, røyk, staur). Denne diftongforenklinga er gammal i dialektane her. I nyare tid har det også kome til monoftongering på Innherad (inst i Trondheimsfjorden), og på Nordmøre.

Substantivbøyinga i inntrønderske dialektar går om lag slik (hankjønn og hokjønn):

En hæst – hæst’- mang hæsta – allj hæstanj
Ei dør – døra – mang døra – allj døranj
Ei gryt – gryta - mang gryta – allj grytanj

I Inntrøndelag finn ein pronomenformer som i, je, e (eg) og me og åss (me og oss).

Uttrøndersk

Typiske uttrønderske jamningsformer i jamvektsorda er værra, vætta, ei vækka (eller ei vækko), ein nævva, ein stægga og så vidare. Den nemnde setninga frå inntrøndersk (jf. ovanfor) vil i dei ytre måla lyda slik: «han tok bættan i nævvan å skrævva oppi stæggan». Dette blir kalla tiljamning.

Også i dei ytre måla finn ein monoftongering. Denne diftongforenklinga er historisk sett langt yngre den inntrøndske. På Nordmøre heiter det i dag ben, sten, res (ei reise), med ein e-lyd som ligg mellom e og æ. Vidare heiter det i dette området bLöt, stör (staur) og lös (med ein open ø-lyd). Tilsvarande nyare utvikling finn ein også på Innherad, inst i Trondheimsfjorden.

Substantivbøyinga i uttrøndersk er stort sett den same som i inntrøndersk, men på Nordmøre og i Hemne har dei svake hokjønnsorda ei anna bøying:

Ei gryt – gryto/grytå – mang gryto/grytå – allj gryton/all grytån (Ytre Namdalen har -r i fleirtal: mang grytor/grytår)

I dei ytre måla finn ein til vanleg pronomenformer som æ (eg) og vi.

Variasjonar

Det finst til dels store skilnader mellom dei trønderske dialektane. Ein snakkar meir tradisjonell trøndersk i bygdene enn i byane, og dei største skilnadene finn ein mellom enkelte dialektar i Nord-Trøndelag og den sterkt bokmålspåverka "fintrøndersken" i Trondheim. Dette viser seg t.d. i korleis ein bøyer verbet "vera". "Innherad" i dette tilfellet: Innherad og Stjørdal med omkringliggjande område.

Vera	Infinitiv	Presens	Preteritum	Perfektum	Pluskvamperf.
Nynorsk	vera	eg er	eg var	eg har vore	eg hadde vore
Innherad	vårrå	æ e	æ va	æ har/hi virri/vorri/verri	æ ha(dd) virri/vorri/verri
Nordmøre	var(r)a	e/æ e	e/æ va	e/æ ha vor(r)e	e/æ ha vor(r)e
Trondheim	vær(ra)	æ e	æ va	æ har vært	æ hadd(a) vært
Bokmål	være	jeg er	jeg var	jeg har vært	jeg hadde vært

Det er òg mogleg å sjå klare skilnader i bruken av nyord henta frå bokmål.

bokmål	Ny-trøndersk uttale	Tradisjonell dialekt	nynorsk
jente	jeñtje	veitj^[1]	jente/veikje^[2]
sulten	suiltj'n	sopiñ	svolten/sopen
smør	smørr	smör/smær	smør
dør	dør	dör/dær	dør

Adjektiv

Adjektiv blir bøygd nesten som på nynorsk, men med apokope i komparativ: Svart, svartar, svartast.

I nokre døme har trøndersk anna idiom eller uttale:

nynorsk	trøndersk
bra, betre, best	bra, ber/likar, bæst/likast
stor, større, størst	stor, støør, støsst

Substantiv

Substantivbøyinga varierer ein god del mellom dei ulike trøndermåla. Både i uttale og antall bøyingsformer. Nedanføre kjem nokre tabellar for å vise skilnadane mellom dei ulike måla i Trøndelag, med måla frå Sunndal og Tingvoll på Nordmøre og Vemdalsmålet i Herjedalen.

Sterke hokjønnsord

Den sterke hokjønnsbøyinga er ganske lik i det meste av området. Den bestemte forma er oftast -a, men Selbumålet har ein nasal -ã^[3] der, frå gamalnorsk -an. Dativ eintal er -(e)n frå gamalnorsk -inni. Fleirtal er oftast -i eller -e, men dei fell i lag med hannkjønn og får -a i Røros og nokre yngre mål. Den nasale konsonanten i bestemt fleirtal kan vera palatalisert eller ikkje. Dativ fleirtal er likt i alle kjønn, og innan trøndermåla er M-endinga oftast teken vare på utanom Nordmøre, Hemne og Snillfjord der M datt bort.^[4]

Dialekt:	Nynorsk	Sunndal^[5]	Tingvoll^[6]	Froan^[7]	Harran^[8]	Snåsa^[9]	Sparbu^[10]	Strinda^[11]	Trondheim^[12]	Orkdal^[13]	Oppdal^[14]	Selbu^[3]	Budal^[15]	Ålen^[16]	Røros^[17]	Vemdalen^[18]
Eintal
Ubsetemt	skål	skål	skål	skål	skål	skål	skål	skål	skål	skål	skål	skål	skål	skål	skål	skål
Bestemt	skåla(-i)	skåla	skåla	skåla	skåla	skåla	skåla	skåla	skåla	skåla	skåla	skålã	skåla	skåla	skåla	skåla
Dativ	x	skåln	skåln	x	skåln	skåln	skåln	skåln	x	skåln	skåln	skåln	skåln	skåln	skålen	skåln
Fleirtal
Ubestemt	skåler	skåle	skåle	skåle	skåli	skåli	skåli	skåli	skåle	skåle	skåle	skåli	skåli	skåli	skåla	skålä
Bestemt	skålene	skåliɲ	skåliɲɲ	skålen	skåliɲɲ	skålinn	skålin	skåliɲɲ	skålen	skålenn	skåliɲ	skåliɲ	skåliɲ	skåliɲɲ	skålan	skålän
Dativ	x	skålo	skålå	x	skålåm	skålom	skålåm	skålåm	x	skålom	skålåm	skålåm	skålɞm	skålɞm	skålom	skålɞm

Linne hokjønnsord

Linne hokjønnsord som ikkje fylgjer jamvektsloven har mange forskjellige former rundt om. Hovudforma kan vera apkokopert som ei vis' eller halde på endingsvokalen som dei gjer sør-aust i målområdet. Den bestemte forma er oftast -a, men på Nordmøre og Ytter-Namdalen finn ein former med -å, og Selbumålet har ein nasal -ã^[3] der, frå gamalnorsk -an.

Fleirtalsforma kjem frå gamalnorsk -ur, og der er forma -år frå delar av Ytter-Namdalen mest konservativ. Dei fleste av trøndermåla varierar mellom -o/å og -a. Bestemt fleirtal er oftast same vokal som ubestemt, men nokre mål som i Selbu varierar det med viså mot visɛɲ. N-lyden kan vera anten palatal eller dental etter dialekt.

Dativ eintal hadde endinga -unni på gamalnorsk. Den forma er redusert til -åɲ/ån/oɲ/on/ɞɲ/ɞn eller vidare til -eɲ/en/'n, om ikkje målet manglar dativ i det heile. Dativ fleirtal er likt i alle kjønn, og innan trøndermåla er M-endinga oftast teken vare på utanom Nordmøre, Hemne og Snillfjord der M datt bort.^[4]

Dialekt:	Nynorsk	Sunndal^[5]	Tingvoll^[6]	Froan^[7]	Vikna^[4]^[6]	Harran^[8]	Snåsa^[9]	Sparbu^[10]	Strinda^[11]	Trondheim^[12]	Orkdal^[13]	Oppdal^[14]	Selbu^[3]	Budal^[15]	Ålen^[16]	Røros^[17]	Vemdalen^[18]
Eintal
Ubsetemt	vise(-a)	vis	vis	vis	vis	vis	vis	vis	vis	vis	vis	vis	vise	vise	vise	vise	vise
Bestemt	visa	visa	viså	visa	viså	visa	visa	visa	visa	visa	visa	visa	visã	visa	visa	visa	visa
Dativ	x	visåɲ	visåɲɲ	x	x	visån	visn	visån	visån	x	visen	visåɲ	visɛɲ	visɞɲ	visn	visn	visn
Fleirtal
Ubestemt	viser(-or)	viso	viså	visa	visår	viså	visa	viså	viså	visa	viso	viså	viså	visɞ	viså	visa	visä
Bestemt	visene(-one)	visåɲ	visåɲɲ	visan	visånn	visån	visan	visån	visåɲɲ	visan	visoɲɲ	visåɲ	visɛɲ	visɞɲ	visåɲɲ	visan	visän
Dativ	x	visom	viså	x	x	visåm	visom	visåm	visåm	x	visom	visåm	visåm	visɞm	visɞm	visom	visɞm

Samanlikning med islandsk, færøysk, norrønt og gammalsvensk

Det blir sagt at ein finn dei «breiaste» formene av trøndersk i regionen Innherad; og då fyrst og fremst på Verdal og på Skogn. Der ber det daglegdagse målet preg av både svensk, norrønt og islandsk. Dette kan ha samanheng med at det hovudsakleg var menneske frå Trøndelag og Vestlandet som busette Island. Samstundes er det lettare å halde på dialekt på bygdene enn i byane.

Fara	Infinitiv	Presens	Preteritum	Perfektum	Pluskvamp.
Innherad	fårrå	æ fer	æ fór	æ har/hi firri	æ ha(dd) firri
Islandsk	fara	ég fer	ég fór	ég hef farið	ég hafði farið
Færøysk	fara	eg fer	eg fór	(eg eri farin)	eg hevði farið
Norrønt	fara	ek fer	ek fór	ek hefi farit	ek hafða farit
Gammalsvensk	fara	iak far	iak fór	iak havir farit	iak hafþi farit
Eta	Infinitiv	Presens	Preteritum	Perfektum	Pluskvamperf.
Innherad	eta	æ ét	æ åt	æ har/hi itti	æ ha(dd) itti/etti
Islandsk	eta	ég ét	ég át	ég hef étið	ég hafði étið
Færøysk	eta	eg eti	eg át	eg havi etið	eg hevið etið
Norrønt	eta	ek et	ek át	ek hefi etit	ek hafða etit
Gammalsvensk	æta	iak æter	iak át	iak havir ætit	iak hafþi ætit
Få	Infinitiv	Presens	Preteritum	Perfektum	Pluskvamperf.
Innherad	få	æ får/fe	æ fekk	æ har/hi fått	æ ha(dd) fått
Islandsk	fá	ég fæ	ég fékk	ég hef fengið	ég hafði fengið
Færøysk	fáa	eg fái	eg fekk	eg havi fingið	eg hevði fingið
Norrønt	fá	ek fæ	ek fekk	ek hefi fengit	ek hafða fengit
Gammalsvensk	fá	iak fár	iak fikk	iak havir fát	iak hafþi fát

Legg merkje til forma æ hi, som er frå norrønt hef. Dette ordet blir også nytta i Namdalen. Same forma finst i tradisjonell nynorsk, då som hev, og i jamsk, då som hä, he eller hi.
I norrønt hadde fá och fæ nasal vokal.

Kjelder

↑ [1] Tilsvarande ord finst også i moderne frisisk.
↑ [2] Arkivert 2016-03-07 ved Wayback Machine. Av "våk", norrønt vákr 'svekling, vesling'.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Endresen, Øyalf (1980). Verbalbøyinga i Selbumålet. s. 132.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Dalen, Arnold (2008). Trøndersk språkhistorie.
↑ ^5,0 ^5,1 Jenstad, Tor Erik (1985). Sunndalsmålet : eit grensemål på indre Nordmøre.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 Ross, Hans (1908). Norske bygdemaal. VII-XI : Foldamaal ; Oustfjellmaal ; Trøndemaal ; Fosnmaal ; Nordlandsmaal.
↑ ^7,0 ^7,1 Bye, Dagfinn Olav (1979). Froværingsmålet : ordtilfang fra fiskebåter og fiskebruk, med tillegg om utbreiing av ordtilfanget i ulike aldersgrupper og geografisk utbreiing i landsmålestokk.
↑ ^8,0 ^8,1 Olav Urstad (1958). Namdals-målet : ord og ordbøyningar i målføret i Øvre-Namdalen.
↑ ^9,0 ^9,1 Nikolai Kristian Kjenstad (1993). Snåsamålet : mål og minne frå mellomkrigsårom. s. 16.
↑ ^10,0 ^10,1 Braset, Karl (1903). Sparbu-maalet. s. 8.
↑ ^11,0 ^11,1 Tilset, Arne (1924). Målet i Strinda i Sør-Trøndelag.
↑ ^12,0 ^12,1 Dalen, Arnold (1978). Trondheimsmålet.
↑ ^13,0 ^13,1 Jon Asphjell (1990). Orkdalsmålet.
↑ ^14,0 ^14,1 Haugen, Einar (1982). Oppdalsmålet : innføring i et sørtrøndsk fjellbygdmål.
↑ ^15,0 ^15,1 Enmo, Ludviksen (1957). Ordliste til målet i Budal i Sør-Trøndelag.
↑ ^16,0 ^16,1 Jørgen Reitan (1906). Aalens maalføre : kort fremstilling av lydlæren med oversigt over ordenes bøining.
↑ ^17,0 ^17,1 Rørosboka : Røros bergstad, Røros landsogn, Brekken og Glåmos kommuner. 1 : Natur, folk og næringsliv. 1942. s. 364.
↑ ^18,0 ^18,1 Reitan, Jørgen (1930). Vemdalsmålet : med oplysninger om andre herjedalske mål.

Bibliografi

Dalen, A. (red.), Dialektsamling frå Ytter-Namdalen, Tapir akademiske forlag, 2011.
Dalen, A., Hadland, J.R., Hårstad, S., Rydving, H og Stemshaug, O., Trøndersk språkhistorie: språkforhold i ein region, Tapir akademiske forlag, 2008.
Jenstad, T.E., Rappkjæfta trønder, Embla forlag, 2007.
Jenstad, T.E., Snedig å koínn trøndersk, Embla forlag, 2010.
Jenstad, T.E., Din hånstaur! - saftige trønderske skjellsord, Embla forlag, 2012.
Jenstad, T.E. og Dalen, A. (red.), Trønderordboka, Tapir akademiske forlag, 2002.

[1] [1] Tilsvarande ord finst også i moderne frisisk.

[2] [2] Arkivert 2016-03-07 ved Wayback Machine. Av "våk", norrønt vákr 'svekling, vesling'.

[:0-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Endresen, Øyalf (1980). Verbalbøyinga i Selbumålet. s. 132.

[:1-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Dalen, Arnold (2008). Trøndersk språkhistorie.

[:3-5] 5,0 ^5,1 Jenstad, Tor Erik (1985). Sunndalsmålet : eit grensemål på indre Nordmøre.

[:2-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 Ross, Hans (1908). Norske bygdemaal. VII-XI : Foldamaal ; Oustfjellmaal ; Trøndemaal ; Fosnmaal ; Nordlandsmaal.

[:4-7] 7,0 ^7,1 Bye, Dagfinn Olav (1979). Froværingsmålet : ordtilfang fra fiskebåter og fiskebruk, med tillegg om utbreiing av ordtilfanget i ulike aldersgrupper og geografisk utbreiing i landsmålestokk.

[:5-8] 8,0 ^8,1 Olav Urstad (1958). Namdals-målet : ord og ordbøyningar i målføret i Øvre-Namdalen.

[:6-9] 9,0 ^9,1 Nikolai Kristian Kjenstad (1993). Snåsamålet : mål og minne frå mellomkrigsårom. s. 16.

[:7-10] 10,0 ^10,1 Braset, Karl (1903). Sparbu-maalet. s. 8.

[:8-11] 11,0 ^11,1 Tilset, Arne (1924). Målet i Strinda i Sør-Trøndelag.

[:9-12] 12,0 ^12,1 Dalen, Arnold (1978). Trondheimsmålet.

[:10-13] 13,0 ^13,1 Jon Asphjell (1990). Orkdalsmålet.

[:11-14] 14,0 ^14,1 Haugen, Einar (1982). Oppdalsmålet : innføring i et sørtrøndsk fjellbygdmål.

[:12-15] 15,0 ^15,1 Enmo, Ludviksen (1957). Ordliste til målet i Budal i Sør-Trøndelag.

[:13-16] 16,0 ^16,1 Jørgen Reitan (1906). Aalens maalføre : kort fremstilling av lydlæren med oversigt over ordenes bøining.

[:14-17] 17,0 ^17,1 Rørosboka : Røros bergstad, Røros landsogn, Brekken og Glåmos kommuner. 1 : Natur, folk og næringsliv. 1942. s. 364.

[:15-18] 18,0 ^18,1 Reitan, Jørgen (1930). Vemdalsmålet : med oplysninger om andre herjedalske mål.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]