Island

Ísland (norsk: Island, islandsk)
Flagg	Riksvåpen
Offisielt namn	Lýðveldið Ísland (Republikken Island)
Nasjonalsong	«Lofsöngur»
Offisielle språk	Islandsk
Hovudstad	Reykjavík
Styresett ; President ; Statsminister	Republikk ; Halla Tómasdóttir ; Bjarni Benediktsson
Flatevidd ; – Totalt ; – Andel vatn	; 103 000 km² (107.); 2,7 %
Folketal ; – Estimert (2017) ; – Tettleik	; 339 747 (174.) ; 3,3 /km² (194.)
Sjølvstende ;	17. juni 1944
Nasjonaldag	17. juni
BNP ; – Totalt (2015) ; – Per innbyggjar	; 15 010 mill. USD (148.) ; 47 500 USD (22.)
Valuta	Króna
Tidssone	UTC
Telefonkode	+354
Toppnivådomene	.is ;

[endre]

Island, offisielt Republikken Island, er eit øyrike i det nordlege Atlanterhavet mellom Grønland og Storbritannia, nordvest for Færøyane. Island var norsk skattland frå 1263 til 1814, og fekk sjølvstende frå Danmark i 1944.

Historie

Island vart kolonisert av norsk-irske og norske utvandrarar i slutten av 800-talet og gjennom 900-talet. Island har eit av dei eldste parlamenta eller nasjonalforsamlingane i verda, Alltinget, som vart danna i 930.

Island var sjølvstendig i meir enn 300 år, men vart frå 1263 underlagt Noreg. Då Noreg gjekk i union med Danmark fylgde Island med, men då Noreg gjekk tapt for Danmark i 1814 vart Island verande dansk. Eit avgrensa sjølvstyre vart innført i 1874, og sjølvstende fylgde i 1918. Den danske kongen var statsoverhovud fram til 1944, då Island vart ein republikk.

Landet blir bygd

Fyrste gongen Island vert nemnt i skriftlege kjelder er etter den irske munken Dicuil sine nedskrivingar av 825. Diverre var dette inga generell geografisk skildring av landet. I staden freista munken å kasta ljos over eit par spurningar som tidlegare forfattarar ikkje hadde vore samde om. Den fyrste spurninga galdt om eit land langt i nord, kalla Thule, var heilt omgjeve av is. Den andre spurninga galdt om året i nord berre hadde éin dag og éi natt, på seks månader kvar. Det kan ikkje vera tvil om at Dicuil meinte Island då han skreiv Thule. Dette veit vi i og med at grekaren Pytheas, som levde i Massalia (Marseille) på 300-talet f.Kr., må ha sikta til Noreg då han skildra eit Thule som alt var busett. Forteljinga hans Dicuil er viktig fordi ho lèt vita at øya på tidleg 800-talet stort sett var folketom.

Då islendingen Are Frode på 1130-talet tok til med å skriva historia åt øya og folket, lét han vita at då landnåmsmennene fyrst kom budde det kristne irar på øya, som han kalla "papar"; eit ord som skandinavane hadde laga av eit irsk ord for "prest". Sidan papane ikkje ville bu saman med heidningane, flydde dei.

Are skreiv ei lita bok, Íslendingabok, som på kring tjue sider tek for seg heile den islandske historia ned til hans eiga tid. Ei anna kjelde om den tidlege busetjinga av øya er Landnámabók, som er ei langt meir omfattande framstilling. Til å byrja med kan Are ha vore involvert, men boka ligg no føre berre i utvida og seine redaksjonar frå 1200-talet og utover. Landnámabók omhandlar dei om lag 400 personane som tok land på Island. Boka legg ofte ut om kvar desse menneska kom ifrå då dei la i veg til Island, og dessutan om kven som var forfedrane deira.

Moderne historikarar tek jamvel desse kjeldene som regel med ei klype salt. Dette kjem av at sjølv om historia åt islendingane på Are si tid etter måten var kort og oversiktleg, kunne særskilde oppfatningar av landnåmet og av gamle eigedomstilhøve ha spelt ei viktig rolle for dei seinare islandske hovdingslektene. Desse var i innbyrdes strid på 1100- og 1200-talet. Som ei fylgje av dette kan noko av innhaldet i Landnámabók vera reint oppspinn. Islendingane tykte like eins vel om å framstilla seg sjølve som ætlingar av dei gamle kongane i Norden og andre store hovdingar. Desse sistnemnde opplysningane er rekna til nokre av dei aller minst truverdige i Landnámabók.

Ifylgje Landnámabók skal den fyrste landnåmsmannen ha vore Ingolf Arnarsson frå Fjaler i Sunnfjord. Landnåmet hans omfatta eit stort område kring det noverande Reykjavik der det sidan kom til å liggja mange gardar. Andre tidlege landnåms-menn som tok mykje land, var Helge Magre frå Agder, Skallagrim Kveldulvsson frå Fjordane, som var far til Egil Skallagrimsson, og Kjetil Høng frå Namdalen.

Dei fyrste islandske historikarane knytte busetjinga av øya til det dei såg på som eit hovudskilje i norsk historie. Are Frode og etterfylgjarane hans understreka at landnåmet på Island fann stad samstundes med at Harald Hårfagre tok til med å leggja Noreg under seg. Dei som hovudsakleg dreiv dette framover skal ha vore hovdingar som ikkje fann seg i det nye kongedømet, Haralds ofríki ("tyranni"). Dei fleste historikarane har gått ut frå at dei fleste som utvandra frå Noreg kom frå Vestlandet, men Nielsen^[1] har kome fram til at fordelinga var 30,9 % frå Hålogaland og Namdalen, 10,9 % frå Midt-Noreg (Trøndelag sør for Namdalen og Møre og Romsdal), 24,7 % frå Sogn og Fjordane, 15,4 % frå Hordaland, 10,9 % frå Rogaland og Agder og 7,3 % frå Austlandet.

Are Frode tidfeste landnåmet åt Ingolf Arnesson til 870, og dessutan meinte han at den eigenlege landnåmstida var over i 930. Men funnmaterialet tyder derimot på at landnåmet tok til eit par tiår tidlegare, kring 850. Dei islandske hovdinggravene er òg mykje fattigare enn dei norske frå den same perioden. Dette vert tolka som at det islandske hovding-sjiktet hovudsakleg er vakse fram av bondeklassen, og dessutan at dei litterære kjeldene i regelen overdriv statusen åt desse hovdingane før landnåmet.

Fristaten

I ein viss forstand kan ein seia at Island vart eit eige rike allereie på 900-talet. Men i motsetnad til Norden i rikssamlingstida vart ikkje dette riket skipa gjennom erobring, og det vart heller ikkje bygd på militærmakt. Når islendingane omtala riket sitt, kalla dei det vár lǫg, "vår lov". Med lǫg meinte dei båe "lov" og "lovområde"; like eins som Trøndelag, norrønt Þróndalog, opphavleg tydde lovområdet åt trønderane.

Det var med opprettinga av Alltinget, som nemnt i 930, at dette lovområdet vart skipa.

Geografi

Midatlanterhavsryggen kryssar Island delvis på to stader

For meir om dette emnet, sjå Islandsk geografi.

Island er den åttande største øya i verda og ligg like sør for polarsirkelen, om lag 1000 km vest for Noreg. Øya ligg på den midtatlantiske ryggen der dei eurasiatiske og nord-amerikanske kontinentalplatene glid frå kvarandre. Dette gir geologisk ustabile tilstandar med stadige jordskjelv og vulkanutbrot. Sjå kartet som viser kor den midtatlantiske ryggen går i gjennom Island, og at dei mest aktive vulkanane ligg på denne ryggen. Men den geologiske aktiviteten gjev òg varme kjelder som islendingane nyttar til oppvarming, kraftproduksjon og i turistnæringa. Island har ein aktiv «bassengkultur» i dei mange symjebassenga utandørs, som er varma frå varme kjelder. Til dømes har Reykjavík sju offentlege bad, av dei er berre eitt under tak.

Grovt sett kan Island delast i to: kystområda som er innskorne av fjordar og innlandet som for ein stor del består av fjellområde, lavaørkenar og isbrear. Folk bur stort sett langs kysten, særleg i reykjavíkområdet sørvest på Island. Det går veg rundt heile øya, og det er mogleg å krysse innlandet med terrengbilar på sumaropne fjellvegar.

Høgaste fjell: Hvannadalshnúkur (2110 moh.)
Lengste elv: Þjórsá (Thjórsá) (237 km)
Største innsjø: Þingvallavatn (Thingvallavatn)

Klima

Vestmannaeyjar like sørvest for Island er kanskje den mest vindfulle staden i Europa. Vêrstasjonen på denne øya utgjer ein av to stasjonar brukte for å indikere NAO-indeksen.

Klimaet på Island er maritimt, sterkt påverka av den varme Golfstraumen og lågtrykka som mest alltid passerer nær Island. Lågtrykka gjer Island til ein vindfull og skya stad, og Reykjavík har i snitt over 40 dagar med sterk kuling eller meir. Snittemperaturen i Reykjavík er 11 °C i juli og -1 °C i januar, og er den hovudstaden med lågast middeltemperatur om sumaren (om ein ser bort frå Nuuk på Grønland).

Sumrane er litt turrare enn vintrane, med regn eller regnskurer eit par gonger i veka. Dei vulkanske ørkenane nordaust på Island ligg i regnskuggen av dei store breane og får mindre enn helvta av nedbørsmengda som Reykjavík får. Reykjavík har om lag same års-nedbør som Oslo, 779 mm, men like mange dagar med regn som Bergen, heile 213 dagar.

Ingen stader på Island får særleg varmt vêr, og berre i dei nordaustlege områda er det vanleg med temperaturar over 20 °C om sumaren. Den nordlege kysten har ofte det mildaste vêret på grunn av sørleg vind som gjev ein fønvindeffekt over dei sentrale fjell-områda.

Det meste av Island er dekt av snø frå november til april, men periodar med mildvêr og regn kan minke eller fjerne snødekket i sørlege og austlege område i korte periodar. Kraftige vinterstormar kan føre til snøstorm, som gjer det vanskeleg å ferdast utanfor Reykjavik.

Energi

På Island er 85 % av oppvarminga geotermisk. 12 % er elektrisk og dei siste tre prosentane er oljebasert. 55 % av straumen kjem frå dei geotermiske kraftkjeldene, resten frå kol, vasskraft og olje. Difor marknadsfører Island seg sjølv som eit av dei landa i verda som nyttar høgast del fornybar energi. Hovudstaden Reykjavík kallar seg «den røykfrie hovudstaden».

Bruken av geotermisk varme på sagaøya har lange tradisjonar. Det vert nemnt i sogene at mellom anna Snorre Sturlason hadde ein kunstig dam han bada i kvar morgon. Dammen vart tilført vatn frå ei varm kjelde like ved. Denne dammen er seinare utgraven av arkeologar.

I dag vert det teke ut energi på to måtar. Den eine er å pumpe det geotermiske vatnet til eit reservoar, og derifrå spreia det til bygningar som skal verta varma opp. Det andre er å la vatnet frå høgtemperaturområde (der temperaturen er over 150 grader og vatnet er under trykk) drive dampturbinar som produserer straum.

Islands framtidige mål er å verta det fyrste landet i verda med eit hydrogensamfunn, der all energi er ei eller anna form for hydrogen.

Politikk

Parlamentet på Island, Alltinget, har 63 medlemer, som vert valde for fireårsperiodar. Regjeringsleiar er statsministeren, som saman med regjeringa har regjeringsmakta. Statsministeren vert utnemnd av presidenten. Presidenten er statsoverhovud og vert vald kvart fjerde år.

Økonomi

Den islandske økonomien er nært knytt til fiskeindustrien som står for over 60 % av eksportinntektene. Såleis er økonomien var for fall i fiskeprisane og fall i fiskebestanden. Omsynet til fiskeressursane er òg hovudårsak til at Island er imot medlemskap i EU.

Med billeg elektrisk kraft lokkar Island til seg utanlandske investorar som vil driva tungindistri. Det gjeld bl.a. produksjon av aluminium og jarnsilicium som er vortne viktige eksportprodukt. I løpet av dei siste tiåra har i tillegg sørvisnæringar og turisme fått meir å seia for økonomien.

Islandske finansinsitusjonar har på 2000-talet hatt sterk vekst, og gjort omfattande investeringar i utlandet. Den store veksten har på same tid gjort finanssektoren sårbar for internasjonale svingingar i økonomien. Under den internasjonale finanskrisa i 2008 fekk islandske bankar som Glitnir, Landsbanki og Kaupthing så store problem med likviditeten at dei ikkje var i stand til å stå på eigne bein, og vart overtekne av den islandske staten.

Fylke

Island er delt inn i 23 fylke (sýslur, eintal sýsla):

I tillegg til fylka er det 14 byar eller kaupstaðir:

Verdt å sjå

Vinterbilete frå NASA-satellitten Aqua 28. januar 2004

Referansar

↑ A.F. Nilssen, Landnån fra nord - Utvandringa frå det nordlige Norge til Island i vikingetid, Orkana akademisk, 2012.

Sjå òg

Verdas land

[1] A.F. Nilssen, Landnån fra nord - Utvandringa frå det nordlige Norge til Island i vikingetid, Orkana akademisk, 2012.

[1]