Tysk

For andre tydingar av oppslagsordet, sjå Tysk (fleirtyding).

Tysk er eit indoeuropeisk språk på den germanske språkgreina, saman med mellom andre engelsk og dei skandinaviske språka.

Tysk Deutsch
Klassifisering	Indo-europeisk  Germansk   Vestgermansk    Tysk
Talarar	Tyskarar
Bruk
Tala i	Tyskland Austerrike Sveits Luxembourg Liechtenstein Frankrike Belgia Ungarn Italia Kasakhstan Polen Tsjekkia Danmark Paraguay Romania Slovakia
Område	Vest-Europa
Tysktalande i alt	120 millionar
Rangering	10
Skriftsystem	Latinsk (tysk variant)
Offisiell status
Offisielt språk i	Belgia Sønderjylland Trentino-Alto Adige Liechtenstein Luxembourg Sveits Tyskland Austerrike EU
Normert av	Ingen; skriftspråket blir regulert av Rat für deutsche Rechtschreibung
Språkkodar
ISO 639-1	de
ISO 639-2	ger deu
ISO 639-3	deu
Status til tysk i verda
Wikipedia på tysk

Status til tysk i Europa

Det som til vanleg blir kalla tysk, er høgtysk, i motsetnad til lågtysk. Lågtysk eller nedertysk blir framleis tala av mange menneske i dei nordlege delane av Tyskland, men færre enn før. Nederlandsk kan seiast å vere ei form for lågtysk. Lågtysk har hatt stor påverknad på dei skandinaviske språka, ikkje minst norsk, på grunn av mykje samband i sjøfart og handel tidlegare. Eit nærskyldt språk som òg finst i Nord-Tyskland og Nederland, er frisisk, som blir sagt å liggje ein plass mellom tysk og engelsk.

Geografisk område

Tysk blir i hovudsak tala i desse landa: Tyskland, Austerrike, Sveits og Luxemburg. Tysk vert òg nytta i Oppeln-regionen i Polen, delar av Belgia og Romania, Sør-Tirol i Italia og Elsass i Frankrike. I tillegg vert tysk tala i fleire tidlegare koloniar av desse landa. Til dømes Namibia (tidlegare Tysk Sørvest-Afrika) der mange er tyskspråklege. I mange aust-europeiske land, medrekna Russland, Ungarn og Slovenia er det fleire tyskspråklege minoritetar. I Amerika vert tysk mest nytta i USA. Om lag 125 millionar menneske har tysk som morsmål, og fleire hundre millionar snakkar det som framandspråk. Tysk er det tredje mest populære framandspråket på verdsbasis, og det nest mest populære i Europa, USA og Aust-Asia (Japan). Det er eit av de offisielle språka i EU.

Tysk var tradisjonelt det fyrste framandspråket i Noreg, og det viktigaste akademiske språket. Etter den andre verdskrigen har tysk fått sterk konkurranse av engelsk. Det er i dag det nest mest populære framandspråket, etter engelsk språk. Mange nordmenn lærer tysk på skulen.

Ei form for tysk språk som tidlegare var utbreidd i store delar av Europa, er jiddisch (yidish), daglegspråket til mange askenasiske jødar. Jiddisch sprang ut av mellomalderhøgtysk.

Historiske lydendringar

Det som er ein av dei tydelegaste skilnadene mellom høgtysk og dei andre germanske språka er den andre tyske lydforskyvinga. For om lag 1000 år sidan skjedde det ei endring av 't' til 's' mange stader, spesielt blei 't' ofte omgjort til dobbel 's'. Døme på ord er:

Høgtysk	Nederlandsk	Engelsk	Norsk
Weiß	Wit	White	Kvit
Wasser	Water	Water	Vatn
Straße	Straat	Street	Strete

Grammatikk

Tysk er eit flekterande språk, dvs. dei grammatiske tilhøva mellom orda blir i relativt stor grad uttrykt med hjelp av suffiks og andre morfologiske prosessar.

Substantiv

Startar alltid med stor bokstav.

Numerus

Tysk skil mellom eintal og fleirtal for substantiv, adjektiv og pronomen.

Genus

Tysk har tre genera, maskulinum, femininum og nøytrum.

Genussystemet i tysk har ein biologisk basis, slik at der Mann, der Ochs er maskuline og die Frau, die Kuh er feminine. Det finst mange unnatak frå denne regelen. Det mest kjende er substantivet das Mädchen, som tyder ‘jenta’. I dette fallet kjem ordet inn under ein annan regel, som seier at ord som er danna med endinga -chen har genus nøytrum.

Kasus

Tysk har fire kasus: nominativ, akkusativ, dativ og genitiv.

Nominativ markerer at setningsleddet er subjekt eller er predikativ (predikativ ved verba sein, werden, bleiben og heißen).

Setningsleddet skal stå i akkusativ med dei verba som tek direkte objekt i akkusativ eller når leddet står som eit preposisjonsuttrykk (PU) med ein preposisjon som tek akkusativ.

Setningsleddet skal stå i dativ ved indirekte objekt og ved dei verba som tek direkte objekt i dativ, eller når leddet står som eit preposisjonsuttrykk (PU) med ein preposisjon som tek dativ. Setningsleddet skal òg stå i dativ ved eigedomsdativ. Dette blir ofte nytta i staden for genitiv for å uttrykkje eigedomstilhøve til kroppsdelar eller klesplagg. Døme: Zieh dir die Schuhe aus! (Ta av deg skoa!). Nokre viktige verb tek direkte objekt i dativ, som til dømes verba helfen og 'danken.

Setningsleddet skal stå i genitiv når det uttrykkjer eigedomstilhøve eller tilhøyrsle, eller der leddet er eit preposisjonsuttrykk (PU) med ein preposisjon som tek genitiv. På norsk blir eigedomstilhøve ofte kommunisert med ein preposisjon (bilen til Maria), med å hengje på ein -s etter eigaren (Marias bil) eller med sin-genitiven (Maria sin bil). På tysk er det vanlegare å nytte forma Der Vater des Kindes (Faren til barnet), med ved eigennamn kan ein gjerne bruke -s, slik som norsk: Marias Wagen (Marias bil).

Verb

For meir om dette emnet, sjå Tyske verb.

Til liks med norsk, blir tyske verb delte inn i svake og sterke verb.

Determinativ

Determinativar står framfor substantiv og eventuelle adjektiv eller talord, og rettar seg etter substantivet i kasus og genus.

Bestemt determinativ

Kasus	maskulinum	femininum	nøytrum	pluralis
Nominativ	der Mann	die Frau	das Kind	die Leute
Akkusativ	den Mann	die Frau	das Kind	die Leute
Dativ	dem Mann	der Frau	dem Kind	den Leuten
Genitiv	des Mannes	der Frau	des Kindes	der Leute

Ubestemt determinativ

Kasus	maskulinum	femininum	nøytrum
Nominativ	ein Mann	eine Frau	ein Kind
Akkusativ	einen Mann	eine Frau	ein Kind
Dativ	einem Mann	einer Frau	einem Kind
Genitiv	eines Mannes	einer Frau	eines Kindes

Døme

Korte døme på språket.

Ich esse Eis (presens). Ich aß Eis (preteritum). Ich habe Eis gegessen (perfektum partisipp).

Sidan tysk er eit flekterande språk, kan ein nytte kasus til å markere fuksjonen til setningsleddet, i staden for preposisjonar, slik ein ofte gjer på norsk.

A: S   V    IO(D)    DO(A)
T: Ich gebe der Frau ein Eis.

Ich er subjekt, gebe er verbal, der Frau er indirekte objekt i dativ og ein Eis er direkte objekt i akkusativ.

Bakgrunnsstoff

Wikipedia på tysk

• Vollständige Ausgabe von Georg Wenkers Sprachatlas des Deutschen Reichs
• Verein Deutsche Sprache
• German 101 Learn German online
• Tysk Wikipedia
• Grimm, Deutsches Wörterbuch
• Häufig gestellte Fragen zur deutschen Sprache
• Häufig gestellte Fragen zur deutschen Sprache Arkivert 2005-03-09 ved Wayback Machine.
• Wortschatz der deutschen Sprache Arkivert 2004-11-26 ved Wayback Machine.
• www.goethe.de - Goethe-Institut zu: Dialektgebiete d. Deutschen Sprache (Karte mit Erläuterungen)
• deutsche Wörterbücher mit Informationen zu Rechtschreibung und Grammatik
• Heinzelnisse: tysk-norsk / norsk-tysk ordbok Arkivert 2005-03-08 ved Wayback Machine.
• Deutschtum.net Arkivert 2016-10-21 ved Wayback Machine.
  Denne språkartikkelen er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han.