Kreta

For periferien med same namn, sjå periferien Kreta.

«Candia» omdirigerer hit. For den andre byen med dette namnet, sjå Iráklio.

Kreta (gresk Κρήτη, Kriti) er den største øya i Hellas og den femte største i Middelhavet med eit areal på 8 336 km².

Kreta Lokalt namn Κρήτη
Ájos Pávlos sør på Kreta
Geografi
Stad	Egearhavet
Koordinatar	35°N 24°E
Areal	8 336 km²
Høgaste punkt	Psilorítis (2 456 moh.)
Administrasjon
Land	Hellas
Periferi Periferieiningar	Kreta Khaniá Réthymno Iráklio Lasíthi
Største busetnad	Iráklio (140 730 innb.)
Demografi
Folketal	624 408 (2021)
Folketettleik	74,9 /km²

Kreta er ein av dei tradisjonelle regionane i landet. I dag høyrer øya administrativt til periferien Kreta og omfattar dei fire periferieiningane, tidlegare prefektura, Khaniá, Réthymno, Iráklio og Lasíthi.

Kreta er ein populær turiststad med attraksjonar som dei minoiske stadane Knossos og Faistos, den antikke staden Gortyna, den venetianske borga Réthymno og Samariáravinen, i tillegg til mange andre naturområde, monument og strender.

Kreta var sentrum for den minoiske sivilisasjonen (om lag 2600–1400 fvt.), den eldste sivilisasjonen i Europa.

Historie

Typisk sommarlandskap på Kreta

Hellas og Kreta

Kreta var sentrum for den eldste sivilisasjonen i Europa, den minoiske sivilisasjonen. Ein veit lite om opphavet til denne kretiske høgkulturen sidan det finst svært få skrivne kjelder, og mange av dei som finst er skriv med eit skriftspråk som ikkje er tyda enno, kalla Linear A. Dette står i kontrast til dei flotte palassa, husa, vegane, måleria og skulpturane som finst. Sjølv om tidleg kretisk historie er basert på segner (som dei om kong Minos, Thesevs og Minotauren, og Daidalos og Ikaros) som antikke greske historikarar og diktarar (som Homer) har skrive ned, veit ein at dei første busetnadane på Kreta, i førkeramisk steinalder, innførte drift av kveg, sau, geit, gris og hund, i tillegg til at dei dyrka korn og belgfrukt.

I antikkens Roma vart Kreta involvert i dei mithridatiske krigane då Roma mistenkte dei for å støtte Mithridates VI av Pontus. Marcus Antonius Creticus gjekk til åtak på Kreta i 71 fvt. og vart slått tilbake. Roma sende Quintus Caecilius Metellus med tre legionar til øya. Etter eit blodig treårig langt felttog vart Kreta erobra av romarane i 69 fvt., og Metellus fekk tilnamnet Creticus. Resultat var at Gortyn vart hovudstaden i ein provins som stundom slo Cyrenaica saman med Kreta. Kreta vart ein del av Austromarriket, ei roleg kulturell bakevje, fram til ho vart erobra av arabarar (Al-Hakam I) i 824, som oppretta eit emirat på øya. I 960 gjenerobra Nikeforos Fokas Kreta for austromarane, som heldt øya fram til 1204, då kom under Venezia etter det fjerde krosstoget. Venetianarane hadde øya fram til 1669 då osmanske tyrkarar erobra øya.

Under oppdelinga av Austromarriket etter erobringa av Konstantinopel under det fjerde krosstoget i 1204 vart Kreta til slutt overtatt av Venezia, som hadde øya i meir enn fire hundre år. Under det venetianske styre vart renessansen innført for den greske folkesetnaden på Kreta. På 1600-talet vart Venezia pressa bort frå Kreta av Det osmanske riket, etter at det meste av øya gjekk tapt etter omleiringa av Kandia (1648–1669), sannsynlegvis den lengste omleiringa i historia.

Den greske sjølvstendekrigen starta i 1821 og Kreta spelte ei stor rolle. Eit opprør blant kristne vart slått hardt ned på av dei osmanske styresmaktene og fleire biskopar, som vart rekna som ringleiarar, vart avretta. Mellom 1821 og 1828 var øya åstad for fleire kamphandlingar. Ein er ikkje heilt sikker, men ein reknar med at så mykje som 45 % av folkesetnaden på øya kan ha vore muslimar på slutten av krigen. Somme av desse var kryptokristne som konverterte tilbake til kristendom. Mange andre flyta frå Kreta på grunn av uroa. I 1900 var berre 11 % av folkesetnaden muslimar, og dei vart vanlegvis kalla tyrkarar uansett språk, kultur og opphav. Dei som vart igjen vart tvunge bort 1924 under folkeutvekslinga mellom Hellas og Tyrkia.

Under den andre verdskrigen var øya åstad for slaget om Kreta (mai 1941), der tyske fallskjermstyrkar invaderte øya. Dei greske, britiske, australske og newzealandske soldatane som allereie var på øya, vart slått attende grunna mangel på luftstøtte og antiluftskyts. Dei tyske tapa var på 60–70 % berre under luftoverfallet. Tyskarane mista 6500 mann, medan dei allierte mista meir enn 15 000. Tyskarane hadde rekna med å bli mottatt som befriarar av den greske lokalbefolkninga, men det vart dei ikkje. Lokalbefolkninga svarte i staden med partisanrørsler og generell motstand imot tyskarane, som på si side utførte grusomme represaliar mot sivilbefolkninga.

Geografi

Kreta er den største øya i Hellas og den nest største (etter Kypros) i den austlege delen av Middelhavet. Kreta har ei langstrakt form og er 260 km frå aust til vest og 60 km på det breiaste, sjølv om øya er smalare enn dette på enkelte punkt, slik som i Ierapetra der ho berre er 12 km brei. Ho dekkjer eit areal på 8 336 km² og har ei kystlinje som er 1 046 km lang. I nord grensar Kreta til Kretahavet (gresk Κρητικό Πέλαγος), i sør til Libyahavet (gresk Λιβυκό Πέλαγος), i vest til Myrtoonhavet, og i aust til Kárpathoshavet. Ho har om lag 620 000 innbyggjarar. Øya ligg om lag 160 km sør for det greske fastlandet.

Kreta er svært kupert og har ei høg fjellkjede som går frå vest til aust. Fjellkjeda er delt inn i tre grupper. Desse er:

• Dei kvite fjella eller Levká Óri (2 452 moh);
• Idikjeda (Psilorítis (35.18°N 24.82°E / 35.18; 24.82) 2 456 moh);
• Diktifjella (2 148 moh);
• Kedros (1 777 moh);
• Thripti (1 489 moh)

Desse fjella har gjeve Kreta frodige sletter som Lasíthi, Omalos og Nidha, grotter som Diktaion og Idaiongrotta, og raviner som Samariáravinen, som er eit verna område og heimstad for kri-kri. Dei kretiske fjella og ravinane er tilfluktsstad for den utryddingstrua lammegribben (Gypaetus barbatus).

Klima

Kreta ligg mellom to klimasoner, middelhavsklima og det nordafrikanske klimaet. Klimaet på Kreta er derfor temperert. Lufta kan verte nokså fuktig, avhengig av kor nær sjøen ein er. Vinteren er forholdsvis mild. Snøfall er vanleg i fjella mellom november og mai, men er sjeldan i lågareliggande område, særleg nær kysten der han berre ligg nokre minutt eller timar. I februar 2004 vart derimot øya råka av ei kuldebølgje der heile øya vart dekt av snø. Om sommaren er middeltemperaturen rundt 30 °C, med maksimumstemperatur opp til 45 °C.

Sørkysten, inkludert Messarasletta og Asterousiafjella, høyrer til den nordafrikanske klimasonen og har derfor langt fleire dagar med sol og høge temperaturar gjennom året. I dette området ber dermed daddelpalmen frukt året rundt, medan svaler ikkje trekkjer sørover til Afrika.

Økonomi

Økonomien på Kreta, som hovudsakleg var basert på jordbruk, byrja å endre seg på 1970-talet. Jordbruk og dyreavl er framleis ein vesentleg del av økonomien på grunn av klimaet og terrenget på øya, men det har vore eit fall i fabrikkindustri og ein kraftig auke i servicenæringa (hovudsakleg turisme). Alle tre sektorar i den kretiske økonomien (jordbruk, foredling, service) er avhengige av kvarandre. Kreta har ein gjennomsnittleg inntekt per innbyggjarar som er nær 100 % av det greske gjennomsnittet. Arbeidsløysa er om lag 4%, halvparten av arbeidsløysa for heile Hellas. Som i andre område av Hellas er dyrking av oliven ei vesentleg næring.

Øya har tre store flyplassar, Iráklio internasjonale lufthamn, Níkos Kazantzákis ved Iráklio, Khaniá internasjonale lufthamn, Ioánnis Daskalogiánnis ved Khaniá og ein mindre ein i Sitía. Dei fyrste to er internasjonale og tar imot tusenvis av turistar.

Kjende personar frå Kreta

Satellittbilete av Kreta (NASA)

• Minos, ein antikk, legendarisk konge av Kreta.
• Epimenides av Knossos (500-talet fvt.), ein kjend profet, filosof og diktar, assosiert med Epimenidesparadokset.
• El Greco (1541–1614), målaren fødd i Iráklio, som utførte sine mest kjende verk i Spania.
• Vitsentzos Kornaros (1553–1613), diktaren frå gresk renessanse, som lagde det romantiske og episke diktet Erotokritos.
• Eleftherios Venizelos (1864-1936), politikar, statsminister i Hellas (1910–1915, 1924 og 1928–1933).
• Nikos Kazantzakis (1885–1957), verdskjend forfattar og diktar
• Odysseas Elitis (1911-1996), diktar og representant for den greske modernismen.
• Konstantinos Mitsotakis (f. 1918), politikar, statsminister i Hellas (1990–1993).
• George Psykhoundakis (1920–2006), motstandsforkjempar under den andre verdskrigen, diktar og omsetjar av klassiske tekstar.
• Mikis Theodorakis (f. 1926), komponist, har mellom anna laga Zorba, grekaren.
• Nikos Xilouris (1936–1980) musikar og komponist.
• Giannis Markopoulos (f. 1939), komponist
• Psarantonis (fødd Antonis Xilouris), lyraspelar og bror til Nikos Xilouris.

Periferiane og periferieiningane

Periferiane på Kreta og periferieiningane deira er:

	Periferi	Hovudstad	Areal	Folketal 2021
	Kreta består av:	Iráklio	8 336 km²	624 408
1	Periferieininga Khaniá	Khaniá	2 376 km²	156 706
2	Periferieininga Réthymno	Réthymno	1 496 km²	84 866
3	Periferieininga Iráklio	Iráklio	2 641 km²	305 017
4	Periferieininga Lasíthi	Ájos Nikólaos	1 823 km²	77 819
Totalt	Kreta		8 336 km²	624 408

Byar

Dei største byane på Kreta (2021) er:
1. Iráklio	145 440
2. Khaniá	54 559
3. Réthymno	34 085
4. Ierápetra	13 609
5. Gázi	13 526
6. Néa Alikarnassós	13 029
7. Ájos Nikólaos	12 149
8. Sitía	10 565
9. Kounoupidianá	7 923
10. Mourniés	7 354

Turisme

Topografisk kart over Kreta

Kreta er ein av dei største turistdestinasjonane i Hellas. 15 % av alle ankomstar til Hellas skjer via byen Iráklio (hamn og flyplass), medan charterturar til Iráklio består av om lag 20 % av dei totale charterturane til Hellas. Totalt vitja meir enn to millionar turistar Kreta i 2005. Auken av turisme ser ein igjen i talet på hotellsenger, som auka med 53 % frå 1986 til 1991, medan auken i resten av Hellas berre var 25 %.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Crete» frå Wikipedia på engelsk, den 29. mars 2011.

Bakgrunnsstoff

• Offisiell nettstad

Commons har multimedium som gjeld: Kreta

Reiseguide for Kreta frå Wikivoyage