Nemunas

For byen i Kaliningrad oblast, sjå byen Neman

Nemunas, Neman eller Niemen (belarusisk Нёман, Njoman; tysk Memel; litauisk Nemunas; polsk Niemen; russisk Неман, Neman) er ei stor elv i Aust-Europa, som har sitt utspring i Belarus og renn gjennom Litauen og ut i strandsjøområdet Kurskij Zaliv i Austersjøen ved Klaipėda. Ho har ei lengd på over 900 km, og er den lengste elva i Litauen, den tredje største i Belarus og den 14. lengste elva i Europa. Det er mogeleg å sigle i nesten heile elva.

Nemunas
Neman, Niemen
elv
Kart over Nemunas
Land	Belarus, Litauen Russland
Nedslagsfelt	986 000 km²
Lengd	937 km
Middelvassføring	616 m³/s
Kjelde	45 km sør for Minsk i Belarus
•  høgd	176 moh.
Munning	Kurskij Zaliv i Austersjøen
Nemunas 53.4701°N 27.3658°E / 53.4701; 27.3658
Wikimedia Commons: Neman

Nemunas nær Alytus

Nemunas sitt nedslagsfelt vart danna i kvartærtida, og ligg om lag der isgrensa gjekk under den siste istida, rundt 22 000-25 000 fvt. Djupet i elva varierer frå 1 meter nær der elva byrjar til 5 meter i den nedste delen.

Fakta

• Den totale lengda til Nemunas er 937 km, og er med det den fjerde lengste elva i tilsigsområdet til Austersjøen. 459 km renn gjennom Belarus, 359 km i Litauen. 116 km av Nemunas utgjer grensa mellom Litauen og Kaliningrad oblast, som høyrer inn under Russland, og Belarus.
• På det breiaste er elva opp mot 500 meter, og på det djupaste 5 meter.
• Nemunas renn sakte, og farten er om lag 1 til 2 m/s.
• Når elva flaumar over kan vassføringa stundom auke 11 gonger, til meir enn 6 800 m³/s. Alvorlege flaumar oppstår i dei nedre delane av elva med 12 til 15 års mellomrom. Desse flaumane kan stundom vaske med seg bruer.
• Nemunas er ei gamal elv som går tilbake til istida. Dalen ho renn gjennom er opp til 60 meter djup og 5 kilometer brei.
• Nemunas har om lag 105 sideelvar av fyrste orden, og dei største er Neris (Vilija) (510 km), Sjtsjara (325 km), og Šešupė (298 km). 15 av sideelvane er lengre enn 100 km.
• I nedslagsfeltet til Nemunas er det sideelvar som strekkjer seg tilbake til 11. orden (ei elv som renn direkte ut i Nemunas er av fyrste orden, ei elv som renn ut i ei av desse sideelvane er av andre orden i høve til Nemunas osb.).
• Nemunas i Litauen får vatn frå meir enn 20 000 elvar og bekker, og nedslagsfeltet utgjer om lag 72 % av landområdet i Litauen.
• Det totale arealet til Nemunas sitt nedslagsfelt er 97 863 km², og den litauiske delen av dette er 46 695 km².

Kulturelt

På tysk er elva kalla die Memel tilbake til om lag 1250 då den tyske riddarordenen bygde borga Memelburg og landsbyen Memel ved munningen av Kurskij Zaliv. Byen Memel er i dag kjend som Klaipėda. På tyske vegkart og i tyske leksika var det berre dei 112 km innanfor Prøyssen som var kalla Memel, resten av elva utanfor Tyskland vart kalla Niemen. Grensa mellom Den tyske ordensstaten og Litauen vart fastsett i 1422 av Melnosjøtraktaten, og grensa låg slik i fleire hundreår. I 1919 førte Versaillestraktaten til at elva vart grensa mellom Memelterritoriet og tysk Aust-Prøyssen. Sidan denne tida vart Deutschlandlied nytta som den tyske nasjonalsongen, og i det fyrste verset, som vart skriven i 1841, vert elva nemnd som den austlege grensa til Tyskland.

Nemunas i Druskininkai

Tysk tekst	Tilnærma norsk omsetjing
Von der Maas bis an die Memel, Von der Etsch bis an den Belt	Frå Meuse til Memel Frå Adige til Belt

Litauarane referer til Neumanas som «far til elvane». Mange selskap og organisasjonar i Litauen har «Nemunas» i namnet sitt, inkludert ei folkemusikkgruppe, eit vekemagasin om kunst og kultur, eit sanatorium, og fleire gjestehus og hotell. Litauisk og polsk litteratur nemner ofte Nemunas, og eit av dei mest vidkjende dikta til Maironis byrjar med:

Litauisk tekst	Tilnærma norsk omsetjing
Kur bėga Šešupė, kur Nemunas teka	Der Šešupė går, der Neman renn
Tai mūsų tėvynė, graži Lietuva	Det er heimlandet vårt, vakre Litauen

Nesten alle litauarar kan desse orda utanåt, og dei er så kjende at somme ser på dei som ein uoffisiell nasjonalsong.

Det er fleire andre mindre elvar og bekker i Litauen med namn som sannsynlegvis er kalla opp etter Nemunas — Nemunykštis, Nemuniukas, Nemunynas, Nemunėlis, Nemunaitis. Ein er usamd om opphavet til namnet. Somme meiner at Nemunas er eit gamalt ord som tyder «ein fuktig plass», medan andre meiner at Nemunas var ein gud i baltisk mytologi.

Nemunasløkane

Nemunas svingar seg gjennom Liškiava

Pengesetelen 500 litas har bilete av Nemunasløkane

I 1992 vart Nemunasløkane regionalpark grunnlagd. Målet med parken er å ta vare på dei spektakulære løkane (litauisk: vingis) som Nemunas gjer i Puniaskogen. Nær Prienai dannar Nemunas 17 km lange løkar, og er berre 1,2 km frå å fullføre ein heil sirkel. Nemunas renn ved sida av seg sjølv i om lag 48 km mellom Balbieriškis og Birštonas og flytter seg så nordover i 4,5 km. Her ligg ein viktig historisk stad med borger som danna eit forsvarsverk for den tyske riddarordenen.

Nemunasdeltaet

Nær munninga deler Nemunas seg opp i fleire elvar og kanalar blanda med dikelandskap og våtmarksområde, og er eit populært område for økoturisme. Dei fire største bielvane er Atmata, Pakalnė, Skirvytė og Gilija. Elva spelar ei viktig rolle for økosystemet i Kurskij Zaliv. Ho yter det meste av vatnet til lagunen og gjer at vatnet nesten er heilt ferskt. Dimed kan både ferskvassdyr og brakkvassdyr leve her. Når Nemunasdeltaet utvidar seg, minkar lagunen. I 1992 vart Nemunasdeltaet regionalpark oppretta.

Økonomisk

Skjematisk kart over Kaunaslagunen

Nemunas vert brukt til fleire føremål, som fiske, vasskraft, vassforsyning, industri og jordbruk, i tillegg til avkopling, turisme og vasstransport. Det har kome framlegg om å gjere elveleiet djupare, slik at elva i større grad kan bli brukt til transport.

Dei største byane langs Nemunas er Hrodna (Belarus), Alytus og Kaunas i Litauen, og Sovetsk i Kaliningrad oblast i Russland. I nedslagsfeltet til elva bur det 5,4 millionar innbyggjarar. Industriaktivitet i den belarusiske delen inkluderer foredling av metall, kjemisk industri, treforedling og papirproduksjon, og produksjon av byggematerial, i tillegg til næringsmiddelindustri. Ved Kaunas i Litauen er det fleire industriar langs elva, som vasskraftverk, produksjon av maskineri, kjemiske stoff, treforedling og papir, møblar, tekstilar og mat. I Kalinigrad er Sovetsk og Neman industrielle senter nær elva, med store anlegg for treforedling og papirproduksjon.

Ovanfor Kaunas vart det bygd ei demning for Kaunas vasskraftverk i 1959. Den kunstige innsjøen som oppstod er den største kunstige innsjøen i Litauen. Han vert kalla Kaunaslagunen (Kauno marios), og av og til Kaunassjøen. Han har eit areal på 63,5 km², ei lengd på 93 km og eit djup på opp til 22 meter. Kaunaslagunen er ein populær stad for sigling.

Biologiske artssamfunn

Av fiskeartar i elva har ein åbor, gjedde, mort, suter, brasme, sørv, hork og laue. Sideelevane inneheld òg steinsmerling, stikling, gorrkyte, aure, ulk, grunnling, gullbust og årbuk.

Laksen brukte tidlegare å gyte i elva, men etter at ein laga demningar her på 1900-talet vart talet på laks sterkt redusert. Demninga ved Kaunas har ikkje laksetrapper. Gytinga skjedde om hausten, og folk i området fiska ofte om natta med lommelykter og harpunar.

Miljøspørsmål

Ein rapport frå det svenske Naturvvårdsverket klassifiserer elva i Litauen som forureina. Det er store konsentrasjonar av organiske forureinande stoff, nitratar og fosfatar i ulike delar av elva. Miljøspørsmål inkluderer vasskvalitet, endringar i det hydrologiske regimet, og flaumkontroll. Miljøproblema i dei ulike landa langs elva er noko ymist. I Belarus er hovudproblemet oljeprodukt i tillegg til nitrogen og biologisk oksygenforbruk. I Kalinigrad oblast er problemet stor konsentrasjon av biologisk oksygenforbruk, lignosulfonat og nitrogen. I Litauen fører vasskraftverket i Kaunas til varierande vassnivå i elva, som påverkar økosystemet i elva. Ein potensiell trugsel for heile området er atomkraftverket Ignalina. Gamle kloakkreinseanlegg langs elva medverkar òg til forureining.

Den politiske situasjonen mellom landa gjer at det er vanskeleg å samarbeide om å reinse elva, og området er delt mellom Russland, Belarus og EU-landet Litauen. Fleire initiativ er derimot teke for å få ei bukt med miljøproblema i elva.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Neman River» frå Wikipedia på engelsk, den 10. februar 2007.

Bakgrunnsstoff

• Kart over nedslagsfelta til elvene i Litauen Arkivert 2006-02-24 ved Wayback Machine.
• Kart over Nemunasdeltaet Arkivert 2005-10-07 ved Wayback Machine.
• Nemunas
• Elvar i Litauen Arkivert 2007-02-02 ved Wayback Machine.
• Det baltiske kystprosjektet Arkivert 2007-06-29 ved Wayback Machine.
• Soga til Nemunas Arkivert 2007-03-15 ved Wayback Machine.
• Isbredanning i Litauen Arkivert 2012-10-28 ved Wayback Machine.
• Fiske i Litauen
• Miljødepartementet i Litauen
• Biotopar i Nemunas og sideelvene hennar Arkivert 2007-06-29 ved Wayback Machine.
• Laks i Nemunas Arkivert 2020-09-25 ved Wayback Machine.