Paraguay

Republikken Paraguay (spansk República del Paraguay, guarani: Tetã Paraguái) er ein innlandstat midt i Sør-Amerika som grensar til Bolivia i nordvest, til Brasil i aust og nordaust og til Argentina i sør og sørvest. Paraguay ligg på begge sider av elva med same namn, som renn gjennom den sentrale delen av landet frå nord til sør. Den sentrale plasseringa til landet gjer at det tidvis blir kalla Corazón de América, «Hjartet av Amerika».

República del Paraguay (norsk: Paraguay, paraguayansk)
Flagg Riksvåpen
Nasjonalsong	«Paraguayos, República o Muerte»
Motto	Spansk: Paz y justicia (Fred og rettferdigheit)
Offisielle språk	Spansk og guarani
Hovudstad	Asunción
Styresett President	Republikk Fernando Lugo
Flatevidd  – Totalt  – Andel vatn	406 752 km² (59.) 2,3 %
Folketal  – Estimert (2017)  – Tettleik	6 943 739 (103.) 17,1 /km² (165.)
Sjølvstende frå Spania	15. mai 1811
Nasjonaldag	14. mai
BNP  – Totalt (2015)  – Per innbyggjar	60 150 mill. USD (101.) 10 200 USD (112.)
Valuta	Guaraní
Tidssone	UTC -4
Telefonkode	+595
Toppnivådomene	.py

Guaranifolket budde i det noverande Paraguay då europearane kom hit på 1600-talet, og staden blei ein del av Det spanske imperiet. Paraguay blei sjølvstendig frå Spania i 1811. Folkesetnaden var rekna til 6,8 millionar i 2017. Hovudstaden og den største byen er Asunción. Dei offisielle språka er spansk og guarani, og begge blir tala i stor utstrekking i heile landet. Størstedelen av folkesetnader er mestisar, det vil seia av blanda europeisk og amerikansk urfolksavstamming.

Det paraguyanske flagget hadde tidlegare to ulike sider. Det kvite feltet hadde på den eine sida av flagget riksvåpenet og på den andre sida seglet til finansforvaltinga. I dag har flagget riksvåpenet på begge sider. Riksvåpenet viser ein femtagga, gyllen stjerne, kalla «maistjerna» etter fridomsdagen 14. mai.

I 2010 hadde Paraguay den største økonomiske veksten i Latin-Amerika og tredje største i verda, berre forbigått av Qatar og Singapore.

Geografi

Kart over Paraguay

Paraguay ligg omtrent midt i Sør-Amerika. Landet grensar til Argentina i sør og sørvest, Bolivia i nord og nordvest og Brasil i aust. Den austlege delen av landet er fjellområde med elver og innsjøar. Hovudstaden Asunción ligg i denne regionen og er det økonomiske senteret i landet.

Klima

Paraguay ligg omkring den sørlege vendekrinsen og har eit forholdsvis fuktig, halvtropisk klima. Den varmaste tida av året er frå desember til februar med ein middeltemperatur på 28-30 28–30 °C, medan det i juni–august er kjøligast med middeltemperaturar frå kring 15 °C i sør til vel 20 °C i nord. Årsnedbøren er jamt over 1000–2000 mm med minst nedbør i juli–august.

Asunción har temperaturar som varierer frå 22-35 °C i januar til 12-22 i juni. Årsnedbøren i byen er 1315 mm, med desember som den våtaste (157 mm) og august som den tørraste (38 mm).

Historie

Dei første europearane kom til området tidleg på 1500-talet, kolonien Asunción blei grunnlagd i 1537. Området var geografisk dårleg avgrensa, men betydeleg større enn dagens Paraguay og omfatta tilgrensande delar av Bolivia, Brasil, Uruguay og Argentina. Sidan det ikkje var særleg interessant på grunn av den avsides plasseringa og lite med naturressursar, hadde det lengre periodar med høvesvis fredeleg utvikling. Asuncíon blei senter for den spanske koloniadministrasjonen i området,og blei underlagt visekongedømet Peru. Frå 1588 starta jesuittane misjonssenter i dei sørlege områda. Dei var forholdsvis velståande, og heldt fram i dei neste 150 åra. Jesuittane blei vist bort frå landet i 1767, og den indiansk-jesuittiske kulturen som hadde vakse fram vart utrydda gjennom ekstensiv slavejakt på lokalfolkesetnaden, som inntil då hadde vore verna mot slavejegerane av jesuittane. [treng referanse]

Paraguay var det første søramerikanske landet som erklærte sjølvstende frå Spania, den 15. mai 1811. Staten blei styrt av skiftande meir eller mindre diktatoriske presidentar. Landet opplevde ei god økonomisk utvikling og var rundt 1860 eit av dei rikaste og best fungerande i Sør-Amerika. [treng referanse] Sjølvtryggleiken i landet førte til ein blodig krig mot Argentina og Brasil i 1864. [treng referanse] Paraguay og Uruguay hadde ein allianse i felles front mot storebrørne Argentina og Brasil. Då Brasil sørgde for å styrta regjeringa i Uruguay for å innsetja ei brasilvennleg regjering, svara Paraguay med å senda troppar mot Uruguay i eit forsøk på å gjeninnsetja den gamle regjeringa. Saman med den brasilinnsette regjeringa i Uruguay danna Argentina og Brasil trippelalliansen. Den såkalte trippelalliansekrigen, som varte til 1870, blei svært øydeleggjande for Paraguay. Landet mista to tredelar av den vaksne mannlege folkesetnaden gjennom krigshandlingane, ein stor del av den attverande folkesetnaden mista òg livet, og 2/3 av landområda til landet blei overtekne og innlemma i nabolanda Argentina og Brasil. [treng referanse]

Som resultat sokk folkesetnaden i landet ned i fattigdom, landa som tidlegare hadde hatt ein av Sør-Amerikas mest lovande økonomiske utvikling. [treng referanse]

Paraguay heldt fram å vera eit uroleg land heilt fram til hundreårsskiftet. Paraguay inngjekk ei avtale med Bolivia om tilgjenge til det ufruktbare Gran Chaco-området som beiteområde. Oljefunn i området rundt 1928 destabiliserte situasjonen og førte til Chacokrigen (1932–1935), der Paraguay erobra heile Gran Chaco frå Bolivia. Med dette nærast fordobla Paraguay landområdet sitt.

I perioden mellom 1904 og 1954 hadde landet 31 presidentar, dei fleste av dei blei avsette med makt. I 1954 blei det utført eit militærkupp og Alfredo Stroessner etablerte eit diktatur som skulle vara i 35 år. Under Stroessner var folkesetnaden politisk undertrykt, internasjonalt isolert og utan særleg økonomisk utvikling. Først eit nytt militærkupp i 1989 leia av general Andrés Rodríguez enda Stroessner-diktaturet. Rodríguez lét fleire leiande regjeringsmedlemmar og militære arrestera, innførte pressefridom og sette i gang ein prosess som førte til at Paraguay heldt sitt første frie og demokratiske val i 1993.

Juan Carlos Wasmosy blei teken i eid som den første sivile presidenten på over 40 år. Demokratiet i landet var truga utover 1990-talet, særleg etter eit kuppforsøk i 1996. Dei siste vala har likevel vore sett på som frie og rettferdige. I 2008 blei Fernando Lugo vald til president. I 2012 blei han avsett ved riksrett og visepresident Federico Franco overtok presidentembetet.

Folkesetnad

Det finst ingen offisielle data på den etniske samansetninga av folkesetnaden i Paraguay, fordi det statistiske sentralbyrå ikkje bruker omgrep om entisitet og rase i oversyna sine.

Tradisjonelt sett blei folkesetnaden i landet sett på som blanda («mestizo» på spansk) grunna ein utbreidd blanda folkesetnad som var etterkommarar av guaranikvinner og spanjolar i kolonitida.

I tillegg til spansk opphav har det også innvandra mange italienarar og tyskarar til landet frå Europa. Mange av tyskarane er menonnittar.

Ifølgje CIA World Factbook har Paraguay ein folkesetnad på 6 669 086. Der 95 % er rekna som mestisar (blanda europeisk og amerindisk) og 5 % blir omtalt som «andre».

Folkesetnaden i Paraguay er ujamnt fordelt rundt om i landet. Rundt 56 % av folkesetnaden bur i urbane område. Den klart største delen av folkesetnaden bur i den austlege delen av landet, og i regionen nær hovudstaden Asunción. Gran Chaco-regionen, som inkluderer Alto Paraguay, Boquerón og Presidente Hayes, og utgjer 60 % av territoriet, er bustad for mindre enn 2 % av folkesetnaden.

Politikk og administrasjon

Paraguay hadde ein sterkt sentralisert og til tider diktatorisk regjering fram til 1992, då landet fekk ei ny grunnlov som sikra ei oppdeling av makta. Presidenten og visepresidenten blir valde samstundes og sit i ein periode på 5 år. Presidenten er både statsoverhovud og regjeringsoverhovud. Parlamentet (Congreso) er delt i to kammer, Cámara de Diputados med 80 medlemmar og Cámara de Senadores med 45 medlemmar. Desse blir valde samstundes, men ikkje på same stemmesetel som presidenten, og sit òg i 5 år. Høgsteretten i Paraguay består av 9 medlemmar som blir valde på bakgrunn av anbefalingar frå eit Magistratråd.

Administrativ inndeling

Paraguay er delt inn i 17 departement (spansk departamentos) og hovudstaden Asunción som ein uavhengig kommune.

Departamentos i Paraguay

Nummer	Departamento	Areal (km²)	Innbyggjarar (2002)	Hovudstad
I	Concepción	18 051	180 277	Concepción
II	San Pedro	20 002	352 977	San Pedro
III	Cordillera	4 948	234 805	Caacupé
IV	Guairá	3 846	176 933	Villarrica
V	Caaguazú	11 474	448 983	Coronel Oviedo
VI	Caazapá	9 496	139 241	Caazapá
VII	Itapúa	16 525	463 410	Encarnación
VIII	Misiones	9 556	103 633	San Juan Bautista
IX	Paraguarí	8 705	226 514	Paraguarí
X	Alto Paraná	14 895	563 042	Ciudad del Este
XI	Central	2 465	1 363 399	Areguá
XII	Ñeembucú	12 147	76 738	Pilar
XIII	Amambay	12 933	64 153	Pedro Juan Caballero
XIV	canindeyú	14 667	140 551	Salto del Guairá
XV	Presidente Hayes	72 907	81 876	Villa Hayes
XVI	Alto Paraguay	82 349	15 008	Fuerte Olimpo
XVII	Boquerón	91 669	45 617	Filadelfia
	Asunción (departement)	117	513 399	Asunción

Kultur

Religion

Mariachiar spelar under ein fest for vernehelgenen til Caacupe, Jomfrua av Caacupe.

Ifølgje folketeljinga frå 2002 er 89,9 % av folkesetnaden katolikkar, 6,2 % blir rekna for å tilhøyra evangelisk kristendom, 1,1 % er «andre kristne» medan 0,6 % praktiserer innfødde religionar.

Ein rapport frå State Department i USA seier at Den katolske kyrkja, evangelisk kristendom, hovudstraums protestantisme, jødedom, mormonarane og bahai finst i landet, i tillegg til ei mindre, men veksande muslimsk gruppe, hovudsakleg innvandrarar frå Libanon. Det finst òg eit mennonitt-samfunn i Boquerón.

Kjelder

• «Paraguay – klima» i Store norske leksikon, snl.no.

---

• Denne artikkelen bygger på «Paraguay» frå Wikipedia på bokmål, den 8. desember 2020.

Bakgrunnsstoff

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Paraguay